در بازارهای ملی و بین‌المللی، کیفیت نقش حیاتی در تعیین سرنوشت و آینده یک محصول ایفا می‌نماید. کیفیت یک محصول را عوامل متعددی تعیین می‌کنند،شاید تصور اغلب افراد بر این باشد که کیفیت میوه اغلب در چرخه بازار تحت تاثیر قرار می‌گیرد،اما باید اذعان نمود کیفیت میوه خرمایی که وارد چرخه بازار می‌شود و جهت مصرف خریداری می‌گردد متاثر از عوامل مختلفی است که هر کدام براساس اهمیت، تاثیر خاص خود را می‌گذارند
به گزارش تابناک خوزستان ؛در بازارهای ملی و بین‌المللی، کیفیت نقش حیاتی در تعیین سرنوشت و آینده یک محصول ایفا می‌نماید. کیفیت یک محصول را عوامل متعددی تعیین می‌کنند. شاید تصور اغلب افراد بر این باشد که کیفیت میوه اغلب در چرخه بازار تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
اما باید اذعان نمود کیفیت میوه خرمایی که وارد چرخه بازار می‌شود و جهت مصرف خریداری می‌گردد متاثر از عوامل مختلفی است که هر کدام براساس اهمیت، تاثیر خاص خود را می‌گذارند.
عوامل چالش‌برانگیز و تاثیرگذار بر کیفیت میوه را می‌توان به موارد زیر تقسیم‌بندی نمود:
الف) شرایط محیطی:
طبعا شرایط محیطی که مهمترین آن‌ها دما و رطوبت است تاثیر بسزایی بر کیفیت محصول دارند. هر چه دما و رطوبت به محدوده بهینه مورد نیاز گیاه نزدیک‌تر باشد کیفیت محصول تولیدی بالاتر خواهد بود.
از جمله چالش‌های محیطی که به ویژه در سال‌های اخیر کمیت و کیفیت اغلب محصولات کشاورزی از جمله خرما را تحت تاثیر قرار داده است پدیده‌های خشکسالی و وزش ریزگردهاست.
- خشکسالی: معضل کمآبی و خشکسالی و تغییر کیفیت آب‌های آبیاری در سال‌های اخیر همه محصولات کشاورزی از جمله خرما را تحت تاثیر قرار داده است.
شور شدن آب نقش اساسی در کاهش کمیت و کیفیت خرما در مناطق خرماخیز از جمله خوزستان داشته است.
هم کاهش بارندگی‌ها و هم ساخت سدهای غیراصولی مانند صد گتوند تاثیر بسیار نامطلوبی بر کیفیت آب و شور شدن آن گذاشته است. حفر چاه‌های بی‌رویه نیز باعث خروج بیش از حد آب‌های زیرزمینی و در نتیجه کمآبی و شوری خاک شده است.
در مناطقی مانند آبادان و خرمشهر که حدود 60 درصد از نخیلات استان خوزستان را در برگرفته است مشکلات شوری آب آبیاری بیداد می‌کند و اثرات نامطلوبی بر کمیت و کیفیت محصول خرما گذاشته است.
- ریزگردها: موضوع وزش ریزگردها و تاثیرات سوء آن بر محصولات کشاورزی در سال‌های اخیر بر کسی پوشیده نیست. ذرات ریزگرد به اندازه‌ای کوچک و ریز هستند که به راحتی قادر به نفوذ به روزنه‌های برگ و انسداد آن‌ها می‌باشند. این ریزگردها لایه عایقی بر سطح گل و کلاله خرما تشکیل داده از جوانه‌زنی دانه گرده ممانعت می‌نمایند و در نتیجه میزان تشکیل میوه را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
این ذرات متاسفانه حاوی ترکیبات بسیار مضر و خطرناک هستند و با ورود به بافت‌های گیاهی باعث آلودگی شیمیایی آن‌ها می‌گردند. در این میان میوه خرما از این قاعده مستثنی نبوده کمیت و کیفیت آن تحت تاثیر ریزگردها قرار می‌گیرد.
ب) مدیریت تولید:
از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر کمیت و کیفیت محصول مدیریت تولید است. علی‌رغم اهمیت بسزای عوامل محیطی اما به دلیل تغییرات کند و بطئی آن‌ها، عوامل مدیریتی تاثیر آنی‌تر و واضح‌تر دارند. عوامل مدیریتی شامل موارد گوناگون است:
1) قبل از احداث نخلستان
در این زمینه مهمترین موارد قابل اشاره شامل در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی منطقه مورد نظر برای توسعه خرما، هدف از تولید، رقم یا ارقام تجاری قابل توسعه و امکانات و شرایط موجود است.
مهمترین عوامل آب و هوایی که بر امکان تولید و کمیت و کیفیت آن موثرند دما و رطوبت هستند. نخل خرما در مناطق نیمه‌گرمسیری توسعه یافته است اما همین مناطق تفاوت‌های زیادی را از نظر دما، رطوبت، طول دوره گرما و سرما، بارندگی، ارتفاع از سطح دریا و ... دارا می‌باشند. ارقام مختلف خرما برای تولید میوه با کیفیت تجاری، نیازمند شرایط آب و هوایی مختلفی هستند. برخی ارقام نیازمند شرایط گرم و خشک، برخی گرم و مرطوب، برخی مقاومت بهتری به سرما نشان می‌دهند و برخی به آن حساس هستند. تعداد محدودی از ارقام نیز دامنه تحمل وسیع‌تری دارند و انواع آب و هوا را تحمل می‌کنند. لذا انتخاب ارقام برای توسعه براساس دو فاکتور مهم هدف از تولید و دیگری شرایط غالب آب و هوایی منطقه باید شکل گیرد.
هدف از تولید باید قبل از انتخاب رقم و احداث نخلستان تعیین گردد. با توجه به عمر اقتصادی بسیار طولانی نخل خرما (حدود 50 سال) هدف‌گذاری بلندمدت مستلزم درایت، دوراندیشی و شناخت کامل است. اهداف تولید می‌تواند شامل یک یا چند مورد از موارد صادرات، بازار داخلی، صنایع تبدیلی و دستی، تولید گرده خرما، کشت خالص، کشت مخلوط و ... باشد. با توجه به هدف یا اهداف بلند مدت تعیین شده و براساس شرایط بلندمدت آب و هوایی و با توجه به نیازهای مختلف ارقام، رقم یا ارقام مورد نظر تعیین می‌گردند.
تفکر رایج و غالب نخلداران کنونی، تولید محصول سنتی بوده و بیشتر برای امرار معاش است نه تولید تجاری در صورتی که این دو تفاوت فراوانی دارند. در تولید سنتی افراد بنا به سنت قدیمیان و آباء و اجدادی و علایق و سلایق فردی نسبت به انتخاب ارقام و نحوه کشت و پرورش آن‌ها اقدام می‌نمایند و در این روش مهمترین هدف تولید تامین بازارهای داخلی یا صادرات میوه به صورت توده‌ای و خام است.
در حالی که در تولید تجاری علایق و گرایش‌های فردی اهمیتی ندارد و تامین نظر بازار هدف حائز اهمیت است. متاسفانه مشاهده می‌شود که اغلب نخلستان‌های قدیمی بافتی سنتی و سلیقه‌ای دارند و بیشتر به یک کلکسیون ارقام مختلف شبیه هستند یا یک باغ فنی. در صورتی که در تولید تجاری مسایل قبل و بعد از تولید و هدف از آن با مطالعه و هدفمند انجام می‌شود و بیشتر، بازارهای خارجی، صادرات و صنایع جانبی آن مطرح است.
در نهایت براساس امکانات و شرایط موجود مانند میزان زمین و سرمایه در اختیار، میزان آب قابل دسترس برای آبیاری، میزان نیروی کارگری قابل اعتماد، میزان دسترسی
به جاده‌های ارتباطی و مبادی صادرات، سطح و حجم تولید قابل مدیریت و ... اقدام به احداث نخلستان می‌شود.
2) احداث نخلستان
در این مرحله نحوه تهیه بستر، نوع نهال انتخابی (پاجوش، نهال کشت بافتی، سن، وزن و سلامت نهال، محل تهیه نهال)، شرایط حمل و نقل و نگهداری نهال، زمان کشت، نوع کشت (خالص یا مخلوط)، فواصل کشت، مدیریت هزینه‌ها و کارگری، استفاده بهینه از زمین و ... باید مدنظر قرار گیرد.
یکی از بزرگ‌ترین معضلات این قسمت، خرده مالکی بودن نخلدران است. متاسفانه به مرور زمان و به دلیل رشد بی‌رویه جمعیت، نخلستان‌هایی که روزی رونق تجاری داشته کاملا صرفه اقتصادی داشته‌اند به تدریج خرد شده تبدیل به باغچه‌های کوچک و محقر و اغلب تفریحی شدند.
این گونه باغچه‌ها دیگر صرفه اقتصادی نداشته به ضعیف‌ترین روش ممکن مدیریت می‌شوند و کمیت و کیفیت میوه در آن‌ها بسیار پایین است. آلودگی به آفات، بیماری‌ها، علف‌های هرز و .. در این باغچه‌ها فراوان است. طبعا مدیریت کلان این گونه نخلستان‌ها و برنامه‌ریزی برای مکانیزاسیون، سیستم‌های آبیاری تحت فشار، تغذیه، مدیریت محصول، بازاریابی و بازاررسانی و ... بسیار سخت است و میوه‌ای که از این خرده باغ‌ها خارج می‌گردد اغلب کیفیت بسیار پایینی دارد.
3) دوره نگهداری از نخلستان
مراقبت صحیح و اصولی در دورههای رشد رویشی و زایشی و درنظر گرفتن نیازهای هر دوره و هر رقم، در کمیت و کیفیت نهایی محصول نقش اساسی دارد. مهمترین موارد قابل اشاره شامل تغذیه صحیح و اصولی (با تاکید بر تولید ارگانیک)، آبیاری علمی، مبارزه صحیح با آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز و رعایت بهداشت نخلستان(با تاکید بر مبارزه تلفیقی)، هرس به موقع و حذف بقایا از محیط نخلستان، گرده‌افشانی اصولی، مدیریت صحیح خوشه و میوه می‌باشند.
یکی از معضلات این دوره کمبود نیروی کارگری ماهر و توانا است. متاسفانه در سال‌های اخیر فاصله گرفتن نسل جدید از کشت و پرورش نخل خرما کاملا مشهود است. با توجه به پرزحمت بودن کار با نخل و عدم توسعه مناسب مکانیزاسون کشت و پرورش آن اغلب جوانان حتی در مراکز و قطب‌های تولید خرما به کارهای کاذب، ساده، بدون زحمت و اداری گرایش دارند. به گونه‌ای که در دورههای اوج نیاز به کارگر ماهر، هزینه‌های تولید به دلیل کاهش تعداد نفرات خبره به شدت افزایش می‌یابد و معمولا عملیات با یک فاز تاخیری مواجه است که هم کمیت و هم کیفیت محصول را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
4) نحوه برداشت
مرحله برداشت را شاید بتوان یکی از مراحل بحرانی و چالش برانگیز تولید عنوان نمود. چرا که علی‌رغم امکان تولید محصول خوب و با کیفیت، مدیریت نامناسب برداشت می‌تواند بخش عظیمی از محصول تولیدی را ضایع نماید و تولید را از چرخه اقتصادی خارج کند.
با بررسی اجمالی میزان صادرات و ارزش ریالی آن‌ها در کشورهای مختلف به ضعف کیفی و تجاری محصول خرمای کشور پی برده خواهد شد. طبق آمار فائو میزان صادرات خرمای ایران بیش از سایر کشورهاست اما ارزش ریالی آن نسبت به کشورهای پیشرو در امر صادرات بسیار پایین‌تر است. ارزش خرمای صادراتی در واحد وزن در آمریکا و فلسطین اشغالی بیش از 16 برابر، در اسپانیا بیش از 10 برابر، در فرانسه بیش از 8 برابر و در تونس بیش از 7 برابر است.
این در حالی است که ارقام خرمای صادراتی کشور ما از جمله معروف‌ترین ارقام دنیا بوده برخی منحصر به فرد هستند و شامل استعمران، پیارم، مضافتی، زاهدی، دیری، کبکاب، ربی و ... می‌باشند. مهمترین دلایل ارزش پایین خرمای صادراتی کشور نه ارقام نامطلوب بلکه کیفیت پایین میوه تولیدی، بسته‌بندی نامطلوب، بهداشت پایین، تقلب در محصول و عدم داشتن برند معروف تجاری است.
زمان و نحوه برداشت باید با توجه به بازار هدف و نوع مصرف تعیین گردد. از جمله معضلات حال حاضر نخلستان‌ها برداشت کامل و همزمان خوشه است که احتمال وجود مراحل مختلف رشد میوه از جمله خارک، رطب و خرما در آن وجود دارد و مدیریت نامناسب خوشه برداشت شده و اغلب پرتاب آن از ارتفاع بالا و احتمال لهیدگی و آلودگی اغلب میوه‌ها و سخت‌تر شدن امکان جداسازی میوه‌ها از هم است. لذا با زمان‌بندی برداشت میوه بر اساس نیاز بازار و هدف تولید و مکانیزه نمودن مرحله برداشت باید تا جای ممکن از آسیب‌های مکانیکی، لهیدگی، آلودگی و ضایع شدن محصول خودداری نمود.
5) شرایط پس از برداشت و نحوه نگهداری
با برداشت خوشه‌ها، به دلیل قطع ارتباط آوندی آن‌ها با نخل مادری، دمای میوه‌ها و به تبع آن میزان تنفس به شدت بالا می‌رود که می‌تواند تاثیرات سوئی بر کیفیت نهایی میوه به ویژه در مرحله خارک و رطب داشته باشد. لذا خنک‌سازی اولیه میوه‌ها (precooling) اهمیت بسیار زیادی پیدا می‌کند که متاسفانه در اکثر قریب به اتفاق نخلستان‌ها رعایت نمی‌گردد. نوع، جنس و ابعاد بسته، سبد یا کارتن‌های بسته‌بندی بسته به نوع خرما و میزان تحمل فشار، فاصله تا بازار مصرف، روش و شرایط حمل و نقل باید متفاوت باشد. در طول مسیر برداشت تا بازاررسانی از تغییر شکل میوه و آلودگی آن به هر گونه منبع آلودگی مانند آفات، بیماری‌ها، گرد و غبار، رطوبت و ... باید خودداری نمود. در اغلب موارد مشاهده شده مسیر برداشت تا بازاررسانی یکی از تاثیرگذارترین مراحل بر کیفیت میوه و در نهایت بر درآمد چرخه تولید بوده است. لذا نهایت دقت در نحوه برداشت، خنک‌سازی، بسته‌بندی اولیه، حمل و نقل و بازاررسانی لازم است.
ج) مدیریت تجاری
1) بسته‌بندی و فراوری
در ابتدا باید اذعان نمود که متاسفانه اغلب کارگاه‌های بسته‌بندی و فرآوری موجود سنتی بوده عملیات فرآوری و بسته‌بندی در آن‌ها به روش دستی، قدیمی، غیربهداشتی و غیر استاندارد است و در این کارگاه‌ها دریافت محصول، نگهداری، ضدعفونی، شستشو، سورتینگ، بسته‌بندی و ... به صورت کاملا غیراصولی انجام می‌شود. اغلب این کارگاه‌ها استانداردهای ملی و بین‌المللی لازم را دریافت نکرده‌اند و در اغلب آن‌ها هنوز ضدعفونی خرما با استفاده از گاز منسوخ متیل بروماید انجام می‌شود.
باید تاکید کرد ساختار و تاسیسات شرکت‌های بسته‌بندی و فرآوری باید براساس آخرین استانداردهای روز دنیا راه‌اندازی شوند تا امکان رقابت با سایر تولیدکنندگان و تامین نظر بازارهای داخلی و خارجی را داشته باشند.
محل احداث و راه‌اندازی شرکت برای کاهش هزینه‌ها باید هرچه نزدیک‌تر به محل تولید باشد و دارای جاده‌های مواصلاتی مناسب و دسترسی به نیروی کارگری کافی باشد.
در شرکت‌های بسته‌بندی و فرآوری پس از دریافت محصول از نخلستان‌ها، بسته به هدف از تولید، بازار هدف و زمان‌بندی بازاررسانی نسبت به حفظ و نگهداری یا عمل‌آوری باید اقدام شود.
در این ارتباط وجود سردخانه‌های مجهز و پیشرفته متناسب با نوع محصولات و شرایط نگهداری میان‌مدت و بلندمدت آن‌ها کاملا ضروری است که متاسفانه در استان خوزستان این گونه تجهیزات بسیار نادر و معمولا در قطب‌های تولید مستقر نیستند. از جمله نمونه‌های نسبتا موفق تعامل تولید کنندگان و سردخانه‌داران، می‌توان از شرکت تعاونی سردخانه‌داران بم نام برد که انواع سردخانه‌ها با ظرفیت‌ها و تجهیزات مختلف پذیرای انواع محصولات منطقه از جمله خرما هستند.
از بُعد فرآوری، اغلب محصول خرما فقط به صورت میوه تازه‌خوری و در بسته‌های با حجم بالا و با کمترین تنوع وزیباسازی بسته‌ها، بسته‌بندی و توزیع یا ارسال می‌گردد. به نوعی می‌توان گفت ما بیشتر خرمای خام صادر می‌کنیم. در حالی که تنوع فراوانی از انواع محصولات جانبی و فرآوری شده از ارقام مختلف در مراحل مختلف قابل تهیه است که بازارپسندی بسیار خوبی داشته ارزش افزوده فراوانی دارند.
نه تنها میوه خرما بلکه سایر بخش‌های میوه و درخت قابلیت استحصال و یا تبدیل دارند. مثلا از هسته خرما محصولات فراوانی مانند روغن هسته خرما، قهوه خرما، كنجاله خرما، خوراک دام، ساخت واشر سرسیلندر و مصارف چوب و الياف نخل تهیه می‌گردد.
بخش‌های مختلف برگ و تنه برای تهیه انواع صنایع دستی بدیع و زیبا به کار می‌روند که ارزش بسیار بالایی دارند. فرآورده‌های صنعتی خرما شامل شیره خرما، شهد خرما (عسل خرما)، قند مایع، سرکه، الکل، اسید سیتریک، پروتئین تک‌یاخته(SCP)، خمیر خرما، فرآورده‌های تخمیری خرما، نوشابه خرما، نئوپان‌سازی و صنایع دستی است. در حال حاضر در کشور فرآورده‌هایی از قبیل الکل اتیلیک، خمیر خرما، شیره خرما و آرد از تفاله فیبری و سلولزی خرما تولید می‌شود.
تنوع‌بخشی در اندازه، شکل، رنگ و فرم بسته‌های محصولات مختلف خرما سلیقه‌های مختلف را تامین خواهد نمود و در نتیجه بازار فروش خرما رونق بیشتری خواهد یافت. بسته‌های خروجی از هر شرکت فعال در زمینه بسته‌بندی و فرآوری باید دارای برچسب شکیل، زیبا، با طراحی فنی و علمی باشد که مشخصات کامل و صحیح محصول با زبان انگلیسی روی آن قید شده باشد.
در مرحله فرآوری رعایت بهداشت محیط و میوه و شرایط نگهداری، جابه‌جایی، شستشو، سورتینگ و ... باید براساس استانداردهای موجود یا بازارهای هدف انجام شود. جایگزین‌های جدید و مورد قبول متیل‌بروماید در مجامع و بازارهای بین‌المللی برای ضدعفونی استفاده شوند.
البته بایستی توجه نمود که شرکت‌های مختلف فرآوری و بسته‌بندی با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می‌کنند. یکی از مهمترین این موارد بی‌ثباتی قیمت ارز است. نوسانات شدید قیمت ارز در سال‌های اخیر باعث نوسانات شدید هزینه‌ها و دلسردی و بی‌اعتمادی تولیدکنندگان شده است. تحریم‌های ظالمانه، بی‌ثباتی در روابط بین‌الملل، عدم حمایت مناسب از چرخه تولید خرما از تولید، فرآوری، بسته‌بندی، بازاریابی و بازار رسانی، صادرات و تحقیقات علمی و فنی، نگرانی‌های شدیدی را به دنبال داشته است.
بالا و پایین شدن قیمت ارز و اصرار بر ثبات قیمت آن در داخل کشور، صادرات خرما را دچار اختلال نموده است. چرا که هزینه‌ها با افزایش قیمت دلار بالا می‌رود اما اصرار بر ثبات قیمت آن کاهش درآمد و سوددهی را به دنبال داشته است. هزینه های بالای تولید، بسته‌بندی و دستمزد و ... منجر به بالا رفتن قیمت تمام شده خرما و عدم امکان رقابت با سایر کشورهای صادر کننده می‌گردد.
تسهیلات بانکی که به منظور کمک به شرکت‌های بسته‌بندی و فرآوری اعطا شده است چنان سود بالایی دارند که شرکت‌های نام برده را مستاصل نموده است به گونه‌ای که بازپرداخت همین تسهیلات برای این شرکت‌ها مقدور نیست.
2) بازاریابی و بازاررسانی
امروزه بازایابی و بازاررسانی به یک علم وسیع و پیشرفته بدل گشته اصول خاص و تکنیک‌های ویژهای دارد. بازاریابی فرایندی است برای ایجاد، رساندن و تبادل پیشنهادهایی که برای مشتریان، مصرف کنندگان و در نهایت جامعه با ارزش است. بازاریابی شامل ۳ رکن است :
– بازارشناسی به معنای شناخت مشتریان و نیازهای آن‌ها
– بازارسازی به معنای خلق و به دست آوردن سهم بازار (جذب مشتری)
– بازارداری به معنای حفظ سهم بازار (حفظ مشتری)
معضل کنونی در اغلب حلقه‌های صنعت تولید خرما ضعف دانش و بی‌اطلاعی و ناآشنایی تولیدکنندگان، شرکت‌های بسته‌بندی و فرآوری، بازاریابان و بازار رسانان و صادرکنندگان از اصول علمی، فنی و تجاری است. سیستم آموزشی کشور برای علوم مختلف زنجیره تولید تا بازاررسانی محصولات باغی به ویژه خرما تدبیر ویژهای نیاندیشیده است. دورههای آموزشی ویژهای نیز مختص خرما و تولید و بازاررسانی آن در سطح بین‌المللی در کشور برگزار نمی‌شود.
اغلب فعالان چرخه صنعت خرما با علم روز و آخرین تکنولوژی‌ها و دستاوردهای دنیا در زمینه خرما بیگانه‌اند. عدم برگزاری دورههای آموزشی و بازدیدهای بین‌المللی برای تولید کنندگان، فعالان صنایع و صادرکنندگان باعث ضعف مدیریت کلان در این زمینه گشته است. در صورتی که آشنایی به نیاز و استانداردهای مصرف کنندگان داخلی و خارجی باعث ارتقای سطح کیفی مدیریت و محصول تولیدی و در نهایت بازارپسندی آن خواهد شد.
متاسفانه ضعف بازار رسانی، گذشته از بازارهای خارجی، در بازارهای داخلی نیز دیده می‌شود. اغلب افراد جامعه از اهمیت خرما و جایگاه آن در سیستم تغذیه بی‌اطلاعند. کمتر مصرف کنندگانی در کشور با ارقام مختلف خرما و ویژگی‌ها و صفات و محتویات غذایی آن‌ها آشنا هستند. این در حالی است تنوع وسیعی از ارقام خرما در کشور برای تامین سلیقه‌ها و ذائقه‌های مختلف افراد جامعه وجود دارد.
یکی از نشانه‌های ضعف بازاریابی داخلی پایین بودن میزان مصرف سرانه خرما در کشور است (حدود 11 کیلوگرم) نسبت به حجم بالای تولید است. این در حالی است که عربستان با مصرف سرانه بیش از 18 کیلوگرم در صدر قرار دارد. لذا انجام تبلیغات اصولی و علمی در رسانه‌های جمعی و از همه مهم‌تر صدا و سیما نقش اساسی در معرفی ارقام خرما، ارزش غذایی خرما و افزایش مصرف سرانه مصرف است.
متاسفانه انواع کالاهای کم‌ارزش و دروغین مانند انواع چیپس و پفک چنان حجم تبلیغاتی از صدا و سیما را به خود اختصاص داده بود که به اصرار کودکان به تدریج تا مرز تبدیل شدن به یکی از اقلام سبد کالای خانه درآمد. اما دریغ از کوچک‌ترین آگهی در ارتباط با خرما و محصولات و اهمیت آن. صدا و سیما در ارتباط با معرفی ارقام ملی و بین‌المللی، اهمیت تجاری، معرفی بازارهای جهانی و شرایط مبادلات خرما در جهان، معرفی اهمیت غذایی، سلامت میوه، اشاعه فرهنگ مصرف خرما در کشور چه برنامه‌هایی داشته و چه هدف‌‌هایی را برای یکی از بزرگ‌ترین تولید کنندگان و صادرکنندگان این محصول ارزشمند دنبال نموده است؟ به جرات می‌توان گفت: بسیار ناچیز. اما این سزاوار این محصول گران‌بها نیست.
برند تجاری
یکی از مهمترین مباحث روز علم بازاریابی و بازارداری داشتن برندهای معروف تجاری در سطح ملی و بین‌المللی است. برندهایی که نام آن ضامن کیفیت و سلامت محصول است. اغلب کشورهای مهم صادر کننده خرما دارای برندهای معروف و جا افتاده تجاری هستند که سالیان سال جایگاه خود را در بازارهای بین‌المللی از نظر کیفیت و احترام به حقوق مشتری و سلامت محصول حفظ و ارتقا داده‌اند.
اما وضعیت در ایران چگونه است؟ متاسفانه ورود افراد غیرمتعهد و سودجو و کوته‌بین و کم بضاعت و با بنیه مالی ضعیف به چرخه مبادلات خرما در سطح ملی و بین‌المللی ضربات جبران‌ناپذیری بر پیکر صنعت و تجارت خرمای کشور وارد و اطمینان خریدار خارجی را کاملا سلب نموده است. به گونه‌ای که اغلب خریداران خارجی نسبت به کیفیت و بهداشت محصولات خرمای ایران بی‌اعتماد هستند و خرمای ایران را فقط به صورت فله‌ای و خام با
قیمت بسیار پایین خریداری کرده خود اقدام به عملیات فرآوری و بسته‌بندی و صادرات مجدد آن با برندهای خود می‌نمایند.
لذا تاکید می‌شود برای بهبود بخشیدن به صنعت خرما و تشکیل برندهای معروف تجاری و اعتلای ارزش محصولات خرما در جهان لازم است افراد یا ارگان‌های توانمند، خبره، آشنا با مسایل بازاریابی و بازارداری خرما در جهان، با بنیه مالی قوی و کادری علمی و کاردان و با راه‌اندازی برندهای معروف و معتبر وارد عرصه صنعت کشت و پرورش و فرآوری و بازاریابی خرما شوند.
3) تبلیغات
یکی از روشهای شناساندن و معرفی کالا یا محصول به مصرف کننده نهایی، اطلاع رسانی از طریق تبلیغات می‌باشد. در صورتی که تبلیغات درست و بجا باشد می‌تواند موجب رونق تجارت و افزایش سطح کیفی کالا گردد. امروزه تبلیغات یکی از پرقدرت‌ترین ابزارهای مدیریتی در بازاریابی است. در واقع تبلیغات وسیله‌ایست جهت تسریع در حرکت کالا از نقطه تولید به مصرف. به طور کلی تبلیغات دارای سه اثر متفاوت هستند:
- ایجاد نیازمندی یا احتیاج
- بالا بردن میزان فروش (در اثر ایجاد نیازمندی یا احتیاج)
- کمک به بزرگتر شدن واحدهای تولیدی و خدماتی
تبلیغات در صورتی که به صورت مکرر و هدفمند باشد باعث ایجاد میل به خرید یا استفاده از خدمات قابل ارائه می‌شود. حتی گاهی افراد آن قدر در معرض تبلیغات خاصی قرار می‌گیرند که تلاش می‌کنند سطح زندگی و درآمدی خود را بالا ببرند. نتیجه مسلم تبلیغات موثر، ازدیاد فروش و ارائه خدمات بیشتر به مخاطبین می‌باشد.
روشهای موثر تبلیغات:
کاتالوگ، تابلوی تبلیغاتی، ارائه نمونه کالا یا خدمات، فیلم و اسلاید نمایشی، آگهی در روزنامه و به طور کلی مطبوعات، انواع تبلیغات رادیویی و تلویزیونی، استفاده از شبکه‌های اجتماعی کانال‌های ماهواره‌ای و… از جمله مواردی است که همه شرکت‌ها حداقل یک مورد از آن را جهت اطلاع‌رسانی به گروه هدف انتخاب کرده‌اند. مهمترین هدف هر تبلیغ، معرفی کالا و خدمات و ترغیب خریداران بالقوه به خرید کالای مناسب است.
ایجاد تصویر ذهنی مثبت و ماندگار در ذهن مخاطب، باعث جلب اعتماد مشتریان به کلیه کالاها و خدمات شرکت‌ها می شود. امروزه شرکت‌های تبلیغاتی قبل از انتخاب هریک از موارد فوق یک سری فاکتور را مد نظر قرار می‌دهند: بررسی بازار، تهیه طرح تبلیغاتی متناسب با کالا یا خدمات، انتخاب رسانه بر اساس گروه هدف یا پر تیراژ (بیننده، شنونده، خواننده) بودن، انتخاب تبلیغات بر اساس محلی بودن یا در سطح گسترده، مطالعه خواست و سلیقه مشتریان، استراتژی تبلیغاتی رقبا و انتخاب شعار مناسب.
تبلیغ باعث تغییراتی در دانش ، نگرش و رفتار مخاطبان می شود. آگاه سازی ، ترغیب و تشویق،یادآوری، تحکیم روابط و تسریع و ترویج مبادلات از جمله وظایف گوناگون تبلیغات است و ارزیابی آثا ر تبلیغ در هر یک از این موارد برای سازمانهایی که تبلیغ را لازمه تداوم حیات و رشد و توسعه می دانند یک ضرورت است.
پیشرفت سریع وسائل ارتباط جمعی و اضافه شدن رسانه هایی جدید به رسانه هاي تبلیغاتی، تبلیغات را به عنوان عنصري اصلی در موفقیت و ناکامی شرکت ها معرفی می کند. با توجه به رقابت شدید بین شرکت ها و رشد سریع بازارها و همچنین تغییرات سریع دررفتار مصرف کنندگان، تبلیغات به عنوان ابزاري اصلی در ایجاد آگاهی مصرف کنندگان از محصولات وخدمات وفروش، مورد توجه قرار گرفته است.
هدف تبلیغ منحصراً در دست گرفتن بازار نیست بلکه مقصد باید آن باشد که در مردم وخریداران اعتماد و ایمان عمیق براي توسعه کارهاي آینده بوجود آورد.
راه‌اندازی شبکه‌ای ماهواره‌ای که مسائل علمی، فنی، فرهنگی و حتی اعتقادی تولید انواع میوه‌جات از جمله خرما را به بحث و بررسی قرار دهد و اهمیت، ارزش غذایی، ارقام مختلف، صنایع فناوری و بسته‌بندی متفاوت، روشهای تولید و کشت و پرورش را مدنظر قرار دهد کاملا ضروری است.
4) بازارچه‌ها و نمایشگاه‌های ملی و بین‌المللی محصولات خرما
علاوه بر امر تبلیغات، مشاهده و آزمون مستقیم محصول توسط خریداران و مصرف‌گنندگان و حتی امکان عقد قرارداد و توافق‌نامه‌های بازدید و حضور در مراکز تولید و فرآوری، عرضه و نمایش محصولات مختلف از جمله خرما در بازارچه‌ها و نمایشگاه‌ها را لاجرم می‌کند. لذا در این زمینه نیز قدم‌های لازم باید برداشته شود.
سوال این جاست که چه تعداد بازارچه و نمایشگاه برای عرضه مستقیم محصولات و صنایع جانبی خرما در کشور تشکیل یا برگزار شده است؟ چرا به این امر تا کنون به صورت تجاری و فنی نگاه نشده است؟
د) مدیریت نیروی انسانی
1) آموزش
متاسفانه کمترین هماهنگی و تعامل سازنده بین حلقه‌های مختلف موثر بر صنعت خرما در امر آموزش از مدارس ابتدایی گرفته تا هنرستان‌ها، دانشگاه، مجتمع‌ها و مراکز آموزش کشاورزی، موسسات و مراکز تحقیقاتی و بخش اجرا و ترویج از یک طرف و تولیدکنندگان، شرکت‌های فراوری و صادرکنندگان از طرف دیگر مشاهده می‌شود.
این معضل به حدی است که حتی جوانان و نوجوانان مناطق خرماخیز که شغل خانوادگی آن‌ها نخلداری است با خرما و کشت و پرورش آن بیگانه‌اند! بدین معنی که سیستم آموزشی و فرهنگی کشور از محیط خانه گرفته تا تحصیلات عالیه نقش مثبتی در حفظ و اعتلای فرهنگ نخلداری نداشته است.
از هم گسستگی زنجیره‌های صنعت خرما در سطوح مختلف مشاهده می‌شود و به دلیل طولانی شدن این روند نامطلوب، نسل‌های بعدی مرتبط با خرما اغلب ناآزموده و ناهماهنگ هستند.
عدم وجود تشکل‌های متحد و یکپارچه، رقابت‌های ناسالم و سودجویانه، ناآشنایی به علم روز دنیا در زمینه‌های مختلف تولید، فرآوری، بسته‌بندی، بازاریابی و صادرات، عدم ارتباط هدفمند و برنامه‌دار با سایر کشورهای تولید کننده خرما، همه و همه ضعف و کم‌دانشی افراد مختلف را در بخش‌های مختلف صنعت خرما به دنبال داشته است. آموزش اصولی، هدفمند و تخصص‌مدار در سطوح و مراحل و بخش‌های مختلف رمز موفقیت هر صنعتی از جمله خرما است.
در کشوری مانند نیوزیلند با تشکیل اتحادیه میوه‌کاران کنترل تمامی مراحل تک تک میوه‌ها از قبل از کشت تا بازاریابی و صادرات به صورت کاملا فنی و تجاری انجام می‌شود و هدف اصلی آن ارتقای کیفیت و تنظیم
بازارهای داخلی و خارجی است.
آیا در کشور ما نیز چنین اتحادیه‌ای در ارتباط با خرما وجود دارد؟ تعیین مناطق مستعد ارقام مختلف، تنظیم سطح زیرکشت، نحوه تولید، فرآوری و بسته‌بندی چگونه و با چه نهادی کنترل می‌گردد؟
2) تعامل و تقسیم کار بین بخش‌های مختلف
در موارد زیادی مشاهده می‌شود که نخلکاران بدون داشتن بضاعت فنی و مالی سعی بر راه‌اندازی شرکت فرآوری و بسته‌بندی و حتی انجام امور بازاریابی و صادرات دارند یا برعکس آن صادرکنندگان سعی بر ورود در امر تولید دارند یا سردخانه‌دار سعی بر تولید خرما و یا نخل‌کار تلاش برای احداث سردخانه دارد به گونه‌ای که در مواردی این جایگاه‌ها خلط شده است. عدم داشتن اطلاعات کافی و فنی، نداشتن نیروی کارآمد، عدم بضاعت مالی و عدم شناخت بازار همه این تلاش‌ها را با چالش شکست مواجه خواهد نمود.
لذا با اتخاذ تدابیر ویژه و حمایت‌های مالی و علمی و فنی و آموزش‌های لازم باید از جایگاه‌های مختلف صنعت خرما حمایت کرد و با اعطای امتیازها و یارانه‌های تولید، سود‌آوری در کلیه مراحل تضمین گردد.
ه) پیشنهادها:
- برداشت محصول با اصول بهداشتي و مكانيزه
- شستشو و خشك كردن و درجهبندي محصول خرما
- اصلاح سيستمهاي آبياري و مبارزه اصولی و تلفیقی با آفات نباتي در جهت تولید محصول سالم یا ارگانیک
- بستهبندي، تبليغات و بازاريابي با متدها و روش‌هاي جديد بین‌المللی
- برداشت محصول با اصول بهداشتي و مكانيزه
- شستشو و خشك كردن و درجهبندي محصول خرما
- اصلاح سيستمهاي آبياري و مبارزه اصولی و تلفیقی با آفات نباتي در جهت تولید محصول سالم یا ارگانیک
- بستهبندي، تبليغات و بازاريابي با متدها و روش‌هاي جديد بین‌المللی
- ايجاد تشكل قوي براي حمايت از صادرات اين محصول و نيز توليدكنندگان و مديران صنايع جانبي، رشد ظرفيت صنايع وابسته و كارگاه هاي بسته بندي و تعریف و تقسیم کار بین تولید کننده، شرکت‌های فرآوری و صادر کننده
- راه‌اندازی نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های خرما در سطح ملی و بین‌المللی
- برگزاری دوره هاي آموزشی و بازدیدهای ملی و بین‌المللی براي توليدكنندگان و صادركنندگان خرما
- حضور فعال در نمايشگاه‌هاي بينالمللي معتبر در زمينه مواد غذايي و كشاورزي
- ايجاد تسهيلات صادراتي براي صادركنندگان خرما
- ارائه كمك‌هاي مالي و تسهيلات بانكي به موسسات درگير در توليد، فرآوري و صادرات خرما براي سرمايهگذاري در جهت جلب فناوري براي توليد و عرضه محصول بهداشتي و مطابق با استانداردهاي بينالمللي، مانند رعايت استانداردهاي مطرح شده در سازمان خوار و بار جهاني.
- حمایتها و معافیت‌های صادراتی برای صادر کنندگان
- مساعدت به ايجاد پايانههاي صادراتي خرما در خوزستان با مشاركت اجرايي بخش خصوصي جهت انسجام و تمركز حمايتهاي دولت و افزايش سطح مشاركت همگاني بين بنگاه‌ها.
- اجباري كردن استانداردهاي صادرات مطابق استاداردهای بین‌المللی و شرايط بازارهاي هدف
- توزیع مطلوب یارانه ها در جهت حمایت از تولید
- تلاش در جهت افزايش سرانه مصرف خر ما در كشور با تولید و توزیع بستههاي كوچك و بهداشتي در برنامه غذايي مدارس بين دانش آموزان.
- توسعه صنايع فرآوري و تبديلي خرما با حمايت مالي دولت و جلب سرمايهگذاري بخش خصوصي داخلي و خارجي (به موازات ايجاد ظرفيتهاي جديد فروش محصول در بازارهاي هدف).
- ايجاد تعامل بخش خصوصي (صادر كنندگان) در تصميمگيري‌ها و روند اجرايي خريد تضميني توسط دولت.
- مساعدت به امر ارتقاي كيفيت بستهبندي محصول، مطابق خواست مشتري با استفاده از نتايج طرح‌هاي تحقيقاتی و بازاريابي در بازارهاي هدف.
- ضرورت اعزام هيات‌هاي تخصصي، كارشناسي، تولیدکنندگان و صادرکنندگان به كشورهاي پيشرو در امر صادرات خرما نظير اسپانیا، فرانسه و تونس.
- بازنگري قوانين استاندارد و كنترل بهداشتي و كيفيت فيزيكي محمولههاي صادراتي خرما توسط موسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران.
- برگزاري همايش بينالمللي خرما با ميزباني ايران به منظور زمينهسازي جهت كسب تجارب كشورهاي پيشرو در صادرات خرماي جهان.
- جلب مشاركت اتحاديههاي اقتصادي منطقه‌اي و بينالمللي در راستاي سرمايهگذاري و اصلاح ساختار توليد و رشد فن‌آوري در صنايع تبديلي محصول خرما در راستاي اهداف صادراتي.
پیش‌بینی تاثیر اقتصادی اعمال برنامه‌ها و سیاست‌های فوق در استان خوزستان
میزان صادرات خرمای استان خوزستان حدود 65 هزار تن است که با احتساب متوسط قیمت هر کیلوگرم 7/0 دلار حدود ارزش کل صادرات استان حدود 45 میلیون دلار است.
در صورت اعمال همه موارد ارائه شده موثر بر کیفیت و بازارپسندی خرما شامل مولفه‌های قبل از تولید تا عرضه نهایی محصول به دست مشتری و با توجه به مقایسه ارزش تجاری ارقام صادراتی استان با سایر کشورها و قرابت نسبی کیفیت رقم استعمران با رقم دیگر کشور به نام پیارم و رقم غالب کشور تونس به نام دگلت‌نور، پیش‌بینی می‌شود ارزش دلاری هر کیلوگرم خرمای استان به مرز 3 دلار نیز برسد.
لذا در این صورت ارزش دلاری کل صادرات استان به مرز 195 میلیون دلار برسد که یقینا تاثیر به سزایی بر روند اصلاح ساختار نخلستان‌ها و نوسازی آن‌ها، اشتغال‌زایی، رونق اقتصادی شرکت‌های بسته‌بندی و فرآوری، توسعه اصولی و معرفی برندهای معتبر جهانی را به دنبال خواهد داشت.
منبع: تابناک
