علاج واقعه،قبل از وقوع باید کرد دریغ سود ندارد، چو رفت کار از دست به روزگار سلامت، سلاح جنگ بساز وگرنه سیل چو بگرفت، سد نشاید بست (سعدی)
داوود رحمانیان: گزارش‌های رسانه ها وخبرگزاری های کشور، و تصاویر و مناظری که در فضاهای مجازی از تلفات انسانی و دامنه تخریب سیلاب‌های اخیر بر اراضی کشاورزی، روستاها و شهرهای ۱۲ استان به ویژه در جنوب، غرب و جنوب‌غربی کشور منتشر شده و در سطح جهان گسترش یافته است، حکایت از آن دارد، که برای حفاظت از شهرها و روستاها و جلوگیری دوباره از بروز ضایعه و خسارت بیشتر ناشی از سیلاب‌هایی که هر آن امکان دارد، بخش‌های دیگر از کشور را فرا گیرد، باید تدابیری از طرف دولت محترم اندیشیده می‌شد.
پس از وقوع سیلاب های اخیر صیانت و حفظ و تداوم حیات شهروندان و روستاییان کشور به قدری اهمیت یافته است که در اسرع وقت کمیته مقابله با سیلاب با حضور مدیران ارشد کشور شکل گرفت تا از بروز تلفات گسترده‌تر و تخریب بیشتر سیلاب ویرانگر بر زیر ساخت‌ها و جان و مال مردم جلوگیری شود.
تجربه کشـورهای توسعه یافته جهان بر این مهم تاکید می‌کند، که نباید اجازه داد حریم رودخانه‌ها دستخوش منافع افرادی سودجو شود که با هم زمانی بارندگی در چند حوضه مجاور، فضای لازم برای عبور سیلاب‌ها و تخلیه آنها وجود نداشته باشد، اما تالاب‌ها و چالاب‌های ما نیز گنجایش لازم برای تعدیل کردن این سیلاب‌های ویرانگر و جلوگیری از تلفات جانی و مالی مردم را ندارد و با توجه به عمق کم این تالاب‌ها وچالاب‌ها، جان و مال مردم درمعرض خطر قطعی قرار دارد، که این امر به وضوح در سیل‌های اخیر نیز ثابت شده است. روستاییان کشور که آسیب‌پذیرترین اقشار جامعه در برابر این سیلاب‌ها هستند کماکان در نگرانی از دست دادن خانه و کاشانه، و محصولات کشاورزی و دامی خود به سر می‌برند.
کشورهایی که مسایل آب و محیط زیست خود را با تفکر مهندسی و علمی حل و فصل کرده و می‌کنند، در کنار پاک نگه داشتن حریم رودخانه‌ها، نگاه اصولی و اصلی‌شان به جمع‌آوری و ذخیره‌سازی این سیلاب‌ها در جهت جلوگیری از تخریب سرمایه‌ها، و استفاده بهینه از آنهاست، که این امر در کشور ما در سال‌های اخیر با مخالفت متولیان محیط زیست در محاق ابهام قرار گرفته است، تا آنجا که بارها از مافیای سدسازی سخن رانده اند. با وقوع سیلاب‌های اخیر، این بار مطالبی غیر علمی‌تر را تحت عنوان "تصاویر ماهواره ای، سیل و تغییر در ایده سد سازی" در رسانه های کشور به چاپ رسانده و انتشار داده‌اند، که ناشی از بی اطلاعی کامل ایشان از آخرین دستاوردهای کنترل سیلاب در جهان است. چکیده مطالب ایشان بر این نکته تاکید می‌کند، که "بحث مقابله با سیل یکی از عواملی است که معمولا در توجیه سدسازی از آن استفاده می گردد اما تصاویر ماهواره ای ناقض این گزاره است و به روشنی بیان می‌کند که ساخت سد باعث کم شدن خطر سیل می شود".
سدسازی در ایران
این تفکر بر این باور است که طبیعت را باید به حال خود رها کرد و با بلایای طبیعی مانند صدها هزار سال گذشته، برخورد نمود، پس فایده و اثر علم، فناوری و تکنولوژی چیست؟ چرا به جای استفاده از ماشین، قطار، هواپیما، به شیوه صدها هزار سال پیش عمل نکنیم، و به جای آنها از چهارپایان برای رفت و آمد بهره نگیریم. ساختن شبکه‌های آبیاری هم بیهوده است و باید چشم به آسمان دوخت تا بارندگی های متعارف نیازهای مصارف مختلف شرب، صنعت و کشاورزی جمعیت۸۵میلیونی کشور را تامین کند، به جای احداث مخازن و سدها و استفاده از آب‌های زیرزمینی برای تامین آب شرب، صنعت وکشاورزی، به شیوه گذشتگان از آب‌انبار، بشکه، دیگ، دبه و کوزه استفاده کنیم. این مدعیان ناآگاه که خود را دلسوز محیط زیست کشور می‌دانند، بهتر است سابقه سدسازی در ایران که بیش از سه هزار سال قدمت دارد، را مطالعه و بررسی کنند و آگاه شوند، و دریابند که چرا پیشینیان ما برای تامین آب مورد نیاز مصارف مختلف خود، سد ساخته، کانال‌های انتقال آب احداث کرده‌اند و شبکه‌های آبیاری یکپارچه به وجود آورده‌اند. این می‌رساند که پیشینیان ما آگاهی، علم و دیدگاه‌شان در سه هزار سال پیش، از این مخالفان مغرض و ناآگاه سدسازی، و ارایه دهندگان راهکارهای غیر علمی و کُهنه شدهمقابله با سیلاب، بیشتر بوده است.
اگر سد بختیاری در استان لرستان و در بالا دست سد دز ساخته شده بود، با توجه به حجم مخزن آن که ۴.۶ میلیارد متر مکعب است، می‌توانست بخش قابل ملاحظه ای از سیلاب ها را در خود نگه دارد و مانع شود تا مجبور به تخلیه ناگهانی ذخیره آب در سد دز نشویم و خسارت قابل توجه ای به اراضی کشاورزی و پایین دست به وجود آوریم.
دولت خود را ملزم به پرداخت خسارت به کشاورزان نماید. گذشته از این، سدهای بازفت و دز در بالا دست بختیاری، سدهای خرسان یک و دو و سه در سرشاخه های کارون که وارد کارون سه می شود، مازاد سیلاب آن وارد کارون چهار می گردد. سد تنگ معشوره که روی رودخانه کشکان جانمایی شده و سیلاب آن وارد کرخه می شود. سدهای کوران بوزان و سازبن، مازاد سیلاب آنها وارد سد سیمره و سپس کرخه می شود. اگر احداث شده بودند با حجم ذخیره بسیار زیادی که داشتند، اکنون با وضع ناگوار کنونی مواجه نبوده ایم. سد ها به مثابه بانک ها که ذخیره مالی مردم را نگهداری می کنند، آب ها را در مخازن خود نگاه داشته و با توجه به نیاز های پایین دست رها می سازند و بخش ضروری و اجتناب ناپذیر توسعه پایدار به حساب می آیند.
تفکر منطقی می‌گوید باید این سیلاب‌ها مهار شود، و اجازه داده نشود که از دسترس خارج گردد، و منابع آب کشورهای همسایه را غنی سازد و یا به آب شور دریا بپیوندد. سیلاب‌ها که دارای درجه شوری کم هستند با آب بسیار شور دریا مخلوط شوند و کشور ما را مجبور سازند که آب شور دریا را به وسیله آب شیرین‌کن‌ها، نمک‌زدایی کرده، و این حجم بسیار پایین آب را به ایران مرکزی انتقال دهد که هزینه‌های نجومی که فقط برای ساختن جاده دسترسی خطوط انتقال در گذر از ارتفاعات ومناطق کویری و در چندین صد کیلومتر طول مسیر صرف می‌شود، بیش از احداث یک سد است. این تفکر با چه منطقی در جهان قابل توجیه است؟
همان گونه که مورخان نوشته‌اند، مهمترین کانون تمدن ایران باستان در غرب ، جنوب و جنوب غربی کشور بوده است. در این قسمت که رودخانه‌های پر آب و بزرگ ایران جریان دارد، نخستین سدها و شبکه‌های آبیاری و زهکشی به وجود آمده است.
واژه فارسی سد در ایران باستان، بند بوده است. در دوران باستان و قرون وسطی تعداد زیادی سد در ایران ساخته شده که تا کنون تعداد ۵۹ سد آن شناخته و ثبت گردیده است. سدهایی که در ایران باستان ساخته شد، بیشتر از نوع سدهای وزنی بود، که استواری و پایداری این سدها از نیروی وزن با استفاده از مصالح سنگین و ابعاد زیاد پی و بدنه، تامین می‌شده است. اولین سد قوسی در جهان نیز در ایران و در سر بند ایزدخواست فارس در دوره ساسانیان ساخته شد.
ساخت سد قوسی در ایران باستان و مکان‌یابی مناسب و دقیق آن، نشان دهنده قدرت خلاقه پیشینیان ما در به وجود آوردن روش‌های جدید در کارهای مهندسی برای مقابله با سیلاب وذخیره آب بوده است. نام ایرانیان به عنوان مبتکر سد قوسی در تاریخ اختراعات جهان ثبت شده است. فن‌آوری ساخت سد در ایران باستان گرچه در مقایسه با عصر حاضر نمی‌توانست از دقت و دانش بالایی برخوردار باشد، اما موقعیت و مکان‌یابی سدهای قدیمی ایران که در موارد زیادی با انتخاب محل سدهای فعلی مطابقت یافته است، نشان از دست‌یابی پیشینیان ما به اصول علمی و فنی و انجام مطالعات و محاسبات دقیق در انتخاب محل سدها و سازه‌های آبی و لزوم احداث این سازه‌ها از یک طرف، و از طرف دیگر سیلابی بودن رودخانه در این مناطق و لزوم احداث سد برای کنترل سیلاب بوده است ...
حال باگذشت بیش از ۳۰۰۰سال سابقه سدسازی، شبکه‌های گسترده آبیاری و طرح‌های انتقا ل آب، ما راچه شده است، که گروهی نا آگاه در صدد مخدوش کردن این دومین صنعت رشد یافته کشورند، که عرصه خدمات آن مرزهای جغرافیایی کشور را در نوردیده، و ا ین افتخار ملی را در مطالعه واحداث سازه‌های آبی در جهان و در رقابت با شرکت‌های بزرگ صنعت سدسازی جهان به چالش کشیده است؟ تا کی باید به این افراد نا آگاه و مغرض اجازه داد، دستاوردهای صنعت آب و برق کشور را که ارزان نیز به دست نیامده است، دستاویز مطامع خاص خود کنند، و دیدگاه‌های عقب مانده ومنقرض شده خود را تحمیل نمایند و چند گاهی کشور را گرفتار تفکرات غیر مهندسی و غیر علمی خود سازند؟
کشور ما برای مقابله با حوادث مشابه آنچه در این روزها روی داد و جلوگیری از تکرار آن نیاز به اجرای سدها، لایروبی رودخانه ها، پاک نگاه داشتن حریم رودخانه ها از ساخت و ساز ها، جلوگیری از تخریب جنگل ها و مراتع، مدیریت مصرف آب، با توجه اساس و اصولی به زیست بوم کشور دارد. نگاهی دقیق تر بر آنچه صنعت سد سازی در کشور های مجاور انجام می دهد، باید این آگاهی را در ما زنده کند که چرا کشور ترکیه دو برابر حجم آورد سالانه رودخانه های خود سد می سازد، کشور همسایه عراق در صنعت سد سازی ما را پشت سر گذارده است، در کشورهای تاجیکستان، ترکمنستان و افغانستان حفظ سیلاب ها و ذخیره آن ها در مخازن سدها به عنوان اصلی ترین هدف توسعه پایدار تعریف شده است، و ما همچنان بر این طبل می کوبیم که صنعت سد سازی باید متوقف شود.
*کارشناس ارشد منابع آب