پدافندی که احتمالا هواپیمای اوکراینی را به اشتباه زد/ آشنایی با پدافند برد کوتاه

بامداد چهارشنبه 18 دی‌ماه 98، خبر تلخ سقوط یک فروند هواپیمای اوکراینی لحظاتی پس از پرواز از فرودگاه امام خمینی (ره) خبر ساز شد که بعد مشخص گردید با اشتباه نیروی انسانی این فاجعه رقم خورده است. برخی خبرگزاری‌ها من‌جمله Newsweek حدس می‌زند موشک پدافند تور مسبب این حادثه بوده است. در این مطلب صرفا با موشک پدافند برد کوتاه آشنا می‌شویم و قضاوت درباره علل حادثه پس از بررسی توسط مبادی ذی‌صلاح اعلام می‌شود.

حفاظت از آسمان شهرها، مناطق استراتژیک و نظامی همواره بحث مهم و حساسی در زمینه نظامی کشورهای مختلف است. به همین منظور انواع سیستم های پدافندی در قالب بردهای گوناگون و با قابلیت های مختلف به منظور مقابله با پرنده های متجاوز توسعه یافته اند. همانطور که می دانید اکثرجنگنده ها و بالگردها برای انجام ماموریت خود می بایست در ارتفاع پایین و یا میانی آسمان پرواز کنند و از این رو غالب سیستم های پدافندی برای مقابله با تجهیزات پرنده در این سطح ها توسعه می یابند.

تور ام یک

تور ام یک یک سامانه پدافندی مدرن روسی است که ناتو آن را با نام سام-15 می شناسد و توسعه این سامانه از دهه 70 میلادی آغاز شد.

در واقع تور ام یک به عنوان جانشینی برای سامانه پدافندی سام-8 بود. طراحی این سامانه جدید به موسسه طراحی Almaz-Antey واگذار شد، البته موسسات دیگری نظیر IEMZ Kupol و Metrowagon نیز در طراحی این سامانه شرکت داشتند. طراحی این سامانه به زمان زیادی نیاز داشت زیرا که این موسسه نه تنها باید یک سامانه پدافندی زمین پایه را طراحی می کرد، بلکه طراحی مدل دریاپایه این سامانه نیز در دستور کار بود. توسعه این سامانه از 4 فوریه سال 1975 میلادی آغاز گشت و پس از سپری شدن مراحل آزمایش سامانه زمین پایه این سیستم پدافندی در طی سالهای 1983 و 84 میلادی، این سامانه پدافندی از 19 مارس سال 1986 میلادی به خدمت در آمد.

طراحی سیستم دریاپایه این سامانه پدافندی به درازا کشید و پس از انجام دادن چندین تست در سال 1986 میلادی، این سامانه نیز در نهایت در سال 1989 میلادی عملیاتی شده و برو روی برخی از ناوهای روسی از جمله Grisha class corvette و Kirov class battlecruisers نصب گردید.

بدین ترتیب سیستم زمین پایه این سامانه با نام تور ام یک و سیستم دریاپایه این سامانه با نام SA-N-9 وارد عرصه عملیاتی شدند.هر یک از سیستم های تور ام یک شامل یک خودروی زرهی جهت جابجایی، یک رادار جستجوگر، یک رادار تک پالسی جهت کشف و انهدام اهداف و تسلیحات است.

شاید بتوان گفت که ویژگی اصلی تور ام یک که باعث برتری این سامانه روسی نسبت به هم رقیبان خود شده است، وجود تحرک و زمان کم برای آماده سازی سامانه برای شناسایی و انهدام اهداف است.

خودروی حامل این سامانه با داشتن 34 تن وزن و با بیشینه سرعت 65 کیلومتر در ساعت می تواند این سامانه را در ظرف مدت کوتاهی در چند نقطه جابجا کند که باعث ناتوانی تشخیص دشمن در مکان صحیح سامانه و در نهایت غافلگیری پرنده های متخاصم می شود. در واقع تحرک برای یک سامانه پدافندی در میدان جنگ یک مزیت محسوب می شود.

اکثر سیستم های پدافندی موجود در کشور برای جابجا شدن نیاز به یک خودروی کمکی دارند که این باعث کند شدن حرکت آنها خواهد شد ولی تور ام یک به علت اینکه تمام تجهیزات مورد نیاز خود (نظیر رادار و تسلیحات) را در یک خودروی زرهی حمل می کند، می تواند به راحتی و به سرعت جابجا شود.

خودرو زرهی حامل این سیستم پدافندی GM-569 نام دارد، این خودرو 7.5 متر طول و 3.3 متر عرض دارد و ارتفاع این سامانه نیز به 5.1 متر می رسد، هر خودرو سه خدمه را برای کنترل خودرو و مدیریت سامانه با خود حمل می کند، که لازم به ذکر است که این خدمه از آسیب هایی نظیر حملات شیمیایی و بیولوژیکی در درون خودرو در امان هستند. لازم به ذکر است که خودروی حامل این سامانه پدافندی، یک خودروی شنی دار است که حمل و نقل سامانه را در انواع محیط ها آسان کرده و باعث جابجایی سریع سامانه تور ام یک در منطقه نبرد می شود.

جالب است بدانید که تور ام یک حتی قادر است در هنگام حرکت نیز اقدام به شلیک موشک به سمت هر گونه جنگنده در ارتفاع پایین، پهپادها، بالگردها، موشک های کروز و تسلیحات هدایت شونده کند. پس از قفل راداری بر روی اهداف در هنگام حرکت تنها 10 ثانیه تا پرتاب اولین موشک فاصله است و این به معنای آن است که احتمال گریز از چنگ این سیستم روسی تقریبا غیر ممکن است ! آماده سازی این سامانه برای شناسایی اهداف به صورت ثابت تنها دو دقیقه به درازا می کشد و همچنین آماده سازی آن برای حرکت نیز به همین مقدار زمان احتیاج دارد. این سامانه در حالت ثابت قادر است پس از ایجاد قفل راداری بر روی هدف تنها پس از 3 الی 4 ثانیه اقدام به شلیک اولین موشک خود کند. هدف از جایگزینی سام-15 با سامانه سام-8 نه تنها بروزرسانی تجهیزات جدید بود بلکه تمرکز روسها بیشتر بر روی هدف قرار دادن انواع تسلیحات هدایت شونده در فاز نهایی پروازشان بود، این بدین معنی است که تور ام یک می تواند یک سپر ضد تسلیحات هدایت شونده بر علیه دشمنان ایجاد کند.

سیستم پرتاب موشک های این سامانه نیز بسیار جالب است، پرتاب موشک های این سامانه به صورت سرد انجام می گیرد. پرتاب سرد به این معنی است که موشک ها هنگامی که آماده پرتاب می شوند، از کپسول خود خارج شده و تا ارتفاع 20 متری به بالا پرتاب می شوند، در این حین و قبل از روشن شدن موتور موشک، یک سیستم کنترل واکنشی فعال شده و زاویه موشک را برای رفتن به سمت هدف تعیین می کند و پس از آن موتور موشک که V-12 نام دارد فعال شده و موشک را با سر جنگی 15 کیلوگرمی به سمت هدف هدایت می کند. وزن هر یک از موشک های تور ام یک که 9M330 نام دارند، برابر 167 کیلوگرم است و با وجود اینکه این موتور به موشک قدرتی برابر 830 hp می بخشد ، سرعت موشک ها به 800 متر بر ثانیه می رسد.

باید بدانید که این موشک قادر است تا هر هدفی را تا ارتفاع 10 الی 6000 متری از سطح زمین تهدید کند و با تعاریفی که از سرعت موشک شد می توان دریافت که این موشک قادر خواهد بود در کمتر از مدت 7 ثانیه خود را به هدف مورد نظر در بالاترین ارتفاع برساند. سر جنگی این موشک شامل موادی با قابلیت تبدیل به ترکش شدن است، یعنی پس از اینکه موشک به هدف مورد نظر خود بر خورد کرد سرجنگی موشک تبدیل به قطعات کوچکتری شده و هر یک از قطعات کوچکتر به طور مجزا منفجر می شوند، مزیت این قابلیت سرجنگی موشک این است که اگر چنین موشکی در بین چند جنگنده که در کنار یکدیگر قرار گرفته اند منفجر شوند، ممکن است به جنگنده های مجاور هدف اصلی (Main target) نیز آسیب برساند. البته بهتر است بدانید که یک فیوز زمانی نیز در کنار کلاهک جنگی این موشک نیز قرار دارد.

لازم به ذکر است که این موشک ها از سوخت جامد استفاده می کنند،موشک های تور ام یک قادر هستند تا اهدافی را که با سرعت 2 ماخ (تقریبا دو برابر سرعت صوت) حرکت می کنند را تعقیب و منهدم کنند. این موشک ها از قدرت مانور خوبی برخوردار هستند و می توانند تا فشار 30g را به راحتی تحمل کنند. ویژگی جالب این موشک ها این است که قادر هستند بر علیه اهداف زمینی نظیر خودروهای زرهی نیز شلیک شوند، البته باید توجه داشته باشیم که این قابلیت اکثرا در سیستم های پدافندی مدرن وجود دارد، برای مثال سامانه پدافندی مدرن سام-22 نیز از این قابلیت بهره می برد. مسلما این ویژگی باعث امنیت بیشتر سامانه در برابر تهدیدات زمینی خواهد شد.

هر سامانه هشت موشک را با خود حمل می کند که به صورت دو گروه چهار تایی درون خودروی زرهی جاسازی شده اند. شعاع عملیاتی هر موشک نیز حدود 12 کیلومتر است.موشک های این سامانه شباهت زیادی به موشک های 9K33 که در سامانه پدافندی سام-8 مورد استفاده قرار می گیرند دارند ولی باید بدانید که این موشک ها تفاوت های بسیار مهمی با این موشک داشته و به مراتب از آنها بهتر هستند. در موشک های 9M330 ، کاناردهای صلیبی شکل برای بهینه سازی موشک از لحاظ آیرودینامیکی به منظور هدایت پذیری بهتر موشک استفاده شده است.

شاید بتوان گفت مهمترین ویژگی موشک استفاده از یک سیستم برای تعیین زاویه موشک قبل از روشن شدن موتور است. این سیستم به موشک کمک می کند تا قبل از روشن شدن موتور، زاویه هدف و زاویه برخورد را محاسبه نموده و موشک را در راستای مناسبی برای صعود به بالا قرار دهد. در واقع این سیستم هوشمند یک قوس افقی را برای موشک تعیین می کند.

اگر بخواهیم ساختمان موشک های تور ام یک را بررسی کنیم می توانیم بیان کنیم که آنتن مبادلگر فیوز مجاورتی موشک در دماغه جاسازی شده است ، همچنین انواع گیرنده های مورد نیاز نیز در مرکز موشک جای گرفته اند. سر جنگی موشک ما بین سیستم هدایتی و موتور واقع شده است و چند آنتن برای تبادل اطلاعات ، در دم موشک قرار گرفته اند.

مشخص شده است که موشک های این سامانه برای هدف قرار دادن اهداف در ارتفاعات بالا به صورت یک قوس افقی صعود کرده و اهداف را منهدم می کنند و برای هدف قرار دادن اهداف در ارتفاعات پایین نیز ابتدا تا مقداری صعود کرده و سپس به سمت هدف شیرجه می زنند.

همانطور که گفته شد این سامانه علاوه بر توانایی مقابله با جنگنده ها و بالگردها و پهپادها در ارتفاع پایین، قادر به درگیری با موشک های کروز و تسلیحات هدایت دقیق مثل بمب های لیزی نیز است و گزینه خوبی برای دفاع از مناطق حساس درمیدان نبرد به شمار می آید و طور حتم می تواند بسیاری از تهدیدات دشمن را خنثی سازد.

علاوه بر توانایی هایی که تاکنون از سام-15 گفته شد، این سامانه از رادارهای قدرتمندی نیزاستفاده می کند، برخی از رادارهای این سامانه شامل:

“Dog Ear” : رادار مراقبتی آرايه فازی پالس داپلر که از باندهای E/F برای کشف اهدافاستفاده می کند، لازم به ذکر است که این رادار می تواند حداکثر 48 هدف را تا فاصله 25 کیلومتری ردیابی کند.
:“Scrum Half”راداردرگيری این سامانه است که از باندهای G/H و بعدها از باند K که يک رادار آرايه فازی است، استفاده می کند. بهتر بدانید که برد این رادار 20 کیلومتر است و می تواند هدایت دو موشک را بر عهده بگیرد.
این سامانه از یک سیستم ردیابی نوری که به نوعی مکمل رادار اصلی است نیز استفاده می کند که می تواند در محیط های آلوده به جنگ الکترونیک به کمک سامانه آید. رادارهای توانمند تور ام یک قادر هستند تا بر روی دو هدف (با سطح راداری 0.1) به طور همزمان قفل کنند. احتمال اصابت موشک های این سامانه به اهداف حدود 92 الی 95 درصد است.

بهتر است بدانید که تور ام یک یکی از بهترین سامانه های پدافندی ارتفاع کم جهت مقاومت علیه جنگ الکترونیک دشمن است. این سامانه مقاومت بالایی از خود علیه جنگ الکترونیک نشان می دهد و با استفاده از سیستم های مادون قرمز و الکترواپتیک می تواند جنگ الکترونیک هواپیماهای دشمن را خنثی کرده و به کار خود ادامه دهد.

در آخرین آزمایشات صورت گرفته بر روی این سامانه و با فرستادن 19 نوع پارازیت گوناگون مشخص شد که تور ام یک می تواند بدون اینکه تحت تاثیر این نویزها قرار بگیرد در محیط کاملا آلوده به جنگ الکترونیک به فعالیت خود ادامه دهد و فرآیند شناسایی و انهدام اهداف را بدون هیچ مشکلی به پایان برساند.

ایران در سال 2005 میلادی برای خرید 29 عدد از این سامانه پدافندی قدرتمند مبلغ 700 میلیون دلار را اختصاص داد، با ورود این سامانه ها به ایران به نوعی جمع انواع سامانه های پدافندی ارتفاع پایین ایرانی کامل شده و بدین ترتیب تور ام یک در نیروی پدافندی ایران نیز به کار گرفته شد. البته تحویل سامانه های تور ام یک به ایران باعث واکنش شدید کشورهایی نظیر آمریکا و اسرائیل شد که در ادامه علت ضعف این دو کشور را در برابر این سامانه بررسی می کنیم.

این سامانه ها درحال حاضر در اختیار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار دارند و تا کنون دست خوش تغییرات زیادی شدند. به گفته فرماندهان ایرانی به همت متخصصان ایرانی در نیروی هوافضای سپاه ارتفاع صعود این موشک ها از 6000 متر(20000 فوت) به 10500 متر (35000 فوت) ارتقا یافته است و با تغییرات کلی ایجاد شده، این سامانه ها قادر شده اند تا اهداف را در ارتفاعات بالاتر نیز شناسایی و منهدم کنند. البته گمان می رود که علاوه بر بهینه سازی موشک ها ، بهینه سازی هایی بر روی رادارها نیز صورت گرفته باشد، رادارهای تور ام یک ایرانی می توانند با قابلیت لینک شدن به رادارهای دیگر کشور با برد بیشتر، اهداف را از فاصله دورتر شناسایی کرده و پس از قرار گرفتن اهداف در تیررس موشک های سامانه، اقدام به درگیری با آنان کنند.

از آنجایی که تور ام یک قادر است تا با انواع تسلیحات هدایت شونده مقابله کرده و آنان را در آخرین لحظات منهدم کند، احتمال آن می رود که این سامانه ها در کنار پایگاه اتمی بوشهر به منظور مقابله با تهدیدات احتمالی مستقر شده باشند، استقرار این سامانه ها در نزدیکی این پایگاه می تواند باعث شود تا تهدیدات اکثر تسلیحات هدایت شونده دشمن بی اثر شود. جالب است بدانید که احتمال انهدام موشک های کروز که در سرعت های بالا دارای سطح راداری بسیار کمی هستند، توسط این سامانه 60 الی 90 درصد و احتمال نابودی بمب ها و موشک های هدایت شونده توسط تور ام یک 70 الی 90 درصد است. همچنین استفاده از سام-15 در کمینگاه ها، مناطقی صعب العبوری که برخی سامانه های دیگر قادر به استقرار نیستند و حتی نقاط کور راداری می تواند برای هر پرنده متجاوزی مهلک و کشنده باشد و با استفاده از اصل غافلگیری خسارات جدی به دشمن وارد سازد.

استفاده از این سامانه برای حفاظت از نیروی های مکانیزه و زرهی نیز می تواند مفید واقع شود، همانطور که می دانید هواپیمای پشتیبانی زمینی ای-10 ساخت ایالت متحده آمریکا توانست در جنگ با نیروی بعث عراق، بیشترین ضربات را بر پیکره نیروهای زرهی این کشور وارد سازد و علت اصلی آن را می توانیم فقدان یک سامانه پدافندی مناسب بیان کنیم. تور ام یک گزینه خوبی برای مقابله گسترده با چنین هواپیما های پشتیبان زمینی است. همانطور که می دانید هواپیمای پشتیبان زمینی ای-10 کمتر از یک ماخ سرعت و سقف پروازی معادل با 13700 متر برابر با 45000 فوت دارد، ولی این هواپیمای آمریکایی برای درگیری با اهداف زمینی باید و استفاده موثر از تسلیحات خود باید تا مقدار قابل توجهی از ارتفاع خود بکاهد و به سطح زمین نزدیک شود که می توان نتیجه گرفت که هواپیماهایی نظیر ای-10 و سوخو-25 یا جنگنده های مشابه می توانند در برابر این سامانه بسیار آسیب پذیر باشند. البته همانطور که گفته شد تمام بالگردهای تهاجمی سبک و سنگین و همچنین پهپادها نیز توسط این سامانه تهدید خواهند شد.

البته ایران ادعا کرده است که با ارتقا انجام گرفته در زمینه ارتفاع موشک، این سیستم به مراتب خطرناک تر از قبل شده است، همانطور که می دانید اکثر جنگنده های دشمن در ارتفاع 25 الی 35 هزار فوتی اقدام به مانور و رهاسازی بمب های خود می کنند که با ارتقا این سامانه به انهدام اهداف در 35000 فوتی این سامانه قادر شده است تا با این جنگنده ها نیز مقابله کند. باید توجه داشت که ارتقاع این سامانه توسط منابع رسمی و معتبر علمی دنیا تائید نشده است.

سامانه پدافندی تور ام 2

سامانه پدافندی تور ام 2 یکی از سامانه های برد کوتاه و متوسط روسی است که برای مقابله با هواپیماها ، پهپاد ها، بالگردها ، موشک های کروز و تسلیحات هدایت شونده توسعه یافته است. این سامانه مدل بروز شده ی پدافند برد کوتاه تور ام 1 است و می توان آن را جانشین خوبی برای پدر توصیف کرد.

در دهه 70 میلادی نیروهای پدافندی روسیه مطلع شدند که توان نظامی سامانه های برد کوتاه آن کشور برای مقابله با تهدیدات جدید دشمن کافی نیست، بنابراین وزارت دفاع روسیه سفارش جدیدی را به کارخانه Almaz-Antey جهت ساخت یک سیستم برد کوتاه سفارش داد. البته البته موسسات دیگری نظیر IEMZ Kupol و Metrowagon نیز در طراحی این سامانه شرکت داشتند. ساخت موشک های این سامانه نیز به موسسه تحقیقاتی Fakel واگذار شد. بدین ترتیب توسعه این سامانه روسی از سال 1975 میلادی آغاز گشت، این سامانه جدید که بعدها ناتو آن را سام-15 خواند، جایگزین سامانه پدافندی سام-8 شد.تور ام یک سامانه پدافندی متحرک برد کوتاه بود که می توانست هر هدفی را تا شعاع 12 کیلومتری و ارتفاع 6000 متری (20000 فوتی) منهدم کند.

پس از مدتی و با موفقیت پروژه تور ام یک، ارتش روسیه تصمیم به ارتقا این سیستم گرفت تا در برابر تهدیدات جدید بروزرسانی شود، اولین بروزرسانی بسیار مفید در این سامانه افزایش تحرک پذیری این سیستم پدافندی با تعویض خودرو حامل آن بود.

تحرک پذیری در میدان جنگ و به خصوص برای یک سامانه برد کوتاه بسیار حائز اهمیت است به همین خاطر کارخانه آلماز آنتی تصمیم به تعویض خودرو GM-5955 با خودرو MZKT-6922 گرفت. خودرو حامل جدید 17 تن وزن داشته و در مجموع وزن کلی سامانه را به 30 تن می رساند که نسبت به تور ام یک 4 تن از سامانه کاسته شده بود، از طرفی این خودرو از موتور دیزل YaMZ-7513 استفاده می کرد که سرعت این سیستم را به 80 کیلومتر بر ساعت می رساند، بدین ترتیب سرعت سامانه نسبت به تور ام یک 15 کیلومتر بر ساعت افزایش پیدا کرده و تحرک پذیری آن بیشتر شده است. از طرفی دیگر شنی ها با چرخ ها تعویض شدند که به تحرک سامانه کمک خواهند کرد. به این ترتیب پایه هایی برای ساخت تور ام 2 با نام “سام-15 دی” شکل گرفت.

بروزرسانی های دیگر تور ام دو را به طور خلاصه می توان در رادارها، موشک ها، سیستم های الکترونیکی و اپتیکی بیان کرد. رادار جستجوگر تور ام دو با بروزرسانی هایی که صورت گرفت ، قادر شد تا بیش از 48 هدف را به طور همزمان ردیابی کند و رادار آرایه فازی تور ام دو نیز توانایی ردیابی اهدافی با زاویه 30 درجه از سطح زمین را دارا شده است.

زمان پرتاب مکرر موشک ها نیز به 2 ثانیه تقلیل یافت. برای پشتیبانی از این سامانه پدافندی جدید دو خودرو 9T244 جهت بارگزاری تجهیزات و یک خودرو 9V887M2K جهت انجام کارهای مهندسی در نظر گرفته شدند.
تور ام 2 نیز همانند دیگر سامانه های پدافندی روسی از دو رادار بهره می برد که یکی از آنها رادار جستجوگر سامانه و دیگر رادار کنترل آتش این سیستم پدافندی است. یکی از رادارهای موجود در این سامانه رادار Scrum Half است،

این رادار دو نسل متفاوت دارد که نسل اول آن در سامانه تور ام یک استفاده شد ولی نسل دوم آن با اندکی تغییرات در تور ام دو به کار گرفته شد، این رادار می تواند از باندهای G/H/K استفاده کرده و می تواند بیش از 48 هدف را تا فاصله 25 کیلومتری ردیابی کند.

مقابله با جنگ الکترونیک دشمن و ادامه فعالیت در محیط های آلوده به جنگ الکترونیک یکی از معیارهای اصلی ساخت مجموعه سیستم های پدافندی تور بوده است، تور ام یک مقاومت بالایی در برابر جنگ الکترونیک ECM داشت و تور ام دو نیز همانند مدل قبلی خود قادر است تا در محیط هایی با وجود جنگ الکترونیک به فعالیت خود ادامه دهد.

یکی از فواید این مقاومت بالا، در هنگام مقابله با هواپیماهایی با ارتفاع کم است، تور ام دو برای حفاظت از نیروهای زرهی و بی دفاع در برابر حملات هوایی ساخته شده است و هواپیماهای پشتیبانی زمینی نیز برای از بین بردن تجهیزات دشمن و استفاده از تسلیحات خود مجبور هستند تا مقدار قابل توجهی از ارتفاع خود را کم کنند، در این شرایط معمولا این هوگردها برای مصون ماندن از دام پدافند دشمن شروع به راه انداختن یک جنگ الکترونیک شدید می کنند، ولی سامانه تور ام دو می تواند با استفاده از سیستم های مادون قرمز و الکترواپتیک جنگ الکترونیک این هواگردها را خنثی کرده و به انهدام آنها مشغول شود.

لازم به ذکر است که تور ام دو می تواند حدود 20 نوع پارازیت گوناگون را خنثی سازد(البته در نهایت شلیک تعداد مناسبی سلاح هدایت دقیق به طرف این سامانه میتوانه به خوبی باعث نابودی این سامانه بشه زیرا هر سامانه ای محدودیتی دارد از جمله محدودیت مهمات).

لازم به ذکر است این سامانه بروزرسانی شده روسی قادر است تا اهداف را از ارتفاع 10 الی 1000 متری منهدم سازد و حالت تهاجمی این سامانه نسبت به تور ام یک تقویت شده است و لازم به ذکر است که تور ام دو قادر است محدوده ای به شعاع 1000 الی 12000 متری را پوشش دهد./ مهدی زمانی