تابناک/ایران در استفاده از اقتصاد دریامحور و آبزیان دریایی وضعیت مناسبی ندارد
سپهرغرب، گروه زیستبوم - مجید یوسفی: مدیرعامل انجمن بهارآفرین شرق گفت: خوشبختانه سال 1972 در شهر رامسر نخستین کنوانسیون بینالمللی برای حفاظت از تالابها با حضور 18 کشور برگزار شد و درحال حاضر بیش از 160 کشور متعهد به آن و دولتهایشان موظف به حفاظت از تالابها هستند؛ این حفاظت با تبیین فرهنگ عمومی باید به حفاظت همهجانبه اجتماعی برای تمام آحاد مردم نهادینه شود.
تالابها بهعنوان یکی از بارزترین زیباییهای خلقت، مفیدترین و درعینحال بدبیارترین اکوسیستمهای طبیعت بهشمار میروند، این زیستگاههای حیاتی و متنوع ازجمله نظامهای حیاتبخشی هستند که مطلقاً جایگزین ندارند؛ اما هیچیک از اکوسیستمهای جهان به اندازه تالابها صدمات ناشی از برخوردهای سطحی و کوتهفکری بشر و تمایلات خودخواهانه انسانمحوری را تجربه نکردهاند و متأسفانه هنوز روند تخریب این بومسازگان طبیعی که دهها کارکرد متفاوت و موزون را یکجا در خود دارند، متوقف نشده است. درباره دریاها نیز باید به اقتصاد دریامحور که درواقع استفاده پایدار از منابع و گسترههای آبی اعم از اقیانوسها، دریاها، دریاچهها، سواحل و جزایر برای رشد اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت و ایجاد مشاغل است، توجه کرد که متأسفانه در کشور ما از این موضوع بسیار مهم غفلت شده است.
در این گفتوگو میزبان حجت حاجیخلیل، مدیرعامل انجمن بهارآفرین شرق هستیم که از فعالیتهای وی میتوان به تسهیلگر منابع طبیعی و زیستمحیطی، دبیر تشکلهای زیستمحیطی و منابع طبیعی استان سیستان و بلوچستان و نویسنده و گردآورنده کتابهای آموزشی اشاره کرد.
1- تعریف کلی از تالابها را ارائه بفرمایید.
تالاب منطقه یا اراضی آبگیر یا مردابی هستند که بهصورت طبیعی، مصنوعی، دائم، موقت، موقت بهصورت ساکن و کمعمق وجود دارند. درواقع چیزی میان خشکی و دریا که با خاکهای اشباعشده از آب پوشیده میشود و گونههای مختلف گیاهی و جانوری که با شرایط غرقابی تطبیق یافتهاند، همراه آن هستند؛ معادل انگلیسی تالاب (wetland زمینهای خیس) است. ما در ایران دو دریا به نامهای خلیج فارس و دریای مازندران (خزر) و 252 تالاب داریم، وزارت کشاورزی ایران یک تعریفی از تالاب دارد که خیلی جالب است:
تالاب عبارت است از مجموعه خاک، آب، نیزار، پرنده و ماهی.
2- چند نوع تالاب وجود دارد؟
تالابها ازلحاظ تغذیه آب به چهار دسته تقسیم میشوند: تالابها تحت تأثیر آبهای طبیعی، تالابها تحت تأثیر آبهای زیرزمینی، تالابها تحت تأثیر جزر و مد دریا و تالابهای جنگلی در مناطق بارانی؛ ازنظر منشأ نیز به پنج گونه دریاچهای، رودخانهای، مردابی، دریایی و سیلابی تقسیم میشوند و بهطور کلی به دو دسته تالاب آب شور و شیرین نیز قابل تقسیم هستند.
از میان 105 تالاب شناساییشده در ایران، حدود 60 تالاب (30 درصد مساحت) بهطور کامل خشک شدهاند؛ مثل تالاب جازموریان و تالابهای گاوخونی و ارومیه که درحال خشک شدن هستند و 14 تالاب ایران هم بهعنوان تالابهای بینالمللی ثبت شدهاند.
3- اهمیت و کارکرد آنها چیست؟
تمام تالابها مشخصات منحصربهفرد خود را دارند، اما برای نمونه به خصوصیات دو تالاب میپردازیم:
- تالاب لیپار (تالاب صورتیرنگ ایران)؛ تنها چهار نمونه مشابه آن در میان تالابهای جهان است که از جاذبههای منحصربهفرد و متمایز ایران بهشمار میرود.
در نزدیکی روستای رمین در 15 کیلومتری شرق چابهار و در مسیر جاده ساحلی چابهار- گواتر واقع شده است که تاکنون 93 گونه پلانکتون گیاهی، 31 گونه پلنکتون جانوری و 64 گونه از انواع نرمتنان، 85 گونه ماهی، 24 نوع از سختپوستان، 46 گونه جلبک و 14 گونه مایونبتور در آن شناسایی شده است.
- تالاب انزلی؛ از شرق به روستای پیربازار و از غرب به کهورجان و آبکنار و از جنوب به صومعهسرا قسمتی از شهرستان رشت محدود است. مجموعهای از تالابهای طبیعی آب شیرین است که توسط رودخانههای سیاه درویشان، هندخاله و پیسخان تغذیه میشود و مکان مناسبی برای تخمگذاری و تکثیر ماهیان و نیز محل زمستانگذرانی و جوجهآوری پرندگان آبزی است و بهعنوان تالاب با اهمیت بینالمللی در سال 1975 میلادی ثبت کنوانسیون جهانی حفاظت از تالابها (کنوانسیون رافسر) شده است.
تالابها یکی از جاذبههای گردشگری نیز هستند.
4- مهمترین تالابهای ایران کدماند؟
در استان لرستان تالاب بیشهدالان و زردآبه، در استان همدان تالاب آقگل، در استان چهارمحال و بختیاری تالاب گندمان، چغاخور و سولقان، در استان خوزستان تالاب شادگان، در استان فارس تالاب کمجان و پریشان، در استان اصفهان تالاب گاوخونی، در استان آذربایجان غربی تالاب سولدوز و کانی برازان، در استان آذربایجان شرقی تالاب قوری گول، در استان هرمزگان لمبیرملکی، در استان گلستان تالاب آلاگل، آلماگل، تنگلی، در استان گیلان تالاب انزلی، کیاکلایه، مانداب عینک، در استان مازندران تالاب لپو، ساهون و پلنگان، در استان سیستان و بلوچستان تالاب لیپار و دریاچه هامون و در استان مرکزی تالاب میقان.
5- چرا تالابها مهم هستند و چه فوایدی دارند؟
تالابها اکوسیستمهای استراتژیک برای انسانها شمرده میشوند و فواید آنها عبارتاند از زیستگاه حیات وحش، تولید غذای زیستی، فیلتر برای انواع آلودگیها، محل گردشگری، کنترلکننده سیل، بادگیر و مقاوم در برابر طوفان، ذخیرهگاه کربن و کانون تنوع زیستی بودن.
6- عوامل تهدید و ناپایداری در تالابها را بفرمایید؟
تالابها در پستترین نقاط حوزههای آبخیز واقع شدهاند، ازاینرو هرگونه عملکرد مثبت یا منفی بر روی آنها تأثیر میگذارد و درواقع تحت تأثیر تحولات بالادست قرار دارند و بهطور مشخص آینه عملکرد ما در حوزه آبخیز هستند.
ازجمله مشکل تالابها کاهش آب ورودی از منابع آبهای سطحی و زیرزمینی حوزه آبخیز و دشتهای اطراف تالاب بهدلیل عدم تأمین حق آبه زیستمحیطی تالاب و اجرای پروژههای سدسازی و انتقال آبهای بین حوضهای است.
عامل دیگر تهدید تالابها اجرای طرحهای توسعهای و زیربنایی مثل راهسازی، پتروشیمی، پالایشگاه، فرودگاه، خطوط انتقال نیرو و غیره در محدودیتهای اثرگذار تالاب است؛ ورود انواع آلایندههای بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی از مزارع، شهرها، روستاها، صنایع و رسوبات ناشی از فرسایش خاک بالادست نیز بر ناپایداری تالاب تأثیر میگذارند.
تغییر کاربری اراضی تالاب برای امور کشاورزی و فیزیکی از عوامل دیگر تهدید هستند، راهیابی گونههای غیر بومی و مهاجر به تالاب و درنهایت خشکسالی و تغییر اقلیم، کاهش بارندگی و افزایش دما نیز سبب بحران در تالاب خواهند شد.
خوشبختانه سال 1972 در شهر رامسر نخستین کنوانسیون بینالمللی برای حفاظت از تالابها با حضور 18 کشور برگزار شد و درحال حاضر بیش از 160 کشور متعهد به آن و دولتهایشان موظف به حفاظت از تالابها هستند؛ این حفاظت با تبیین فرهنگ عمومی باید به حفاظت همهجانبه اجتماعی برای تمام آحاد مردم نهادینه شود.
7- تعریف کلی از دریا نیز ارائه بفرمایید؟
دریا پهنه آبی با وسعت زیاد و فراوان است که درنهایت به اقیانوس میرسد، دریا باعث خنک شدن آبوهوای زمین بوده و در چرخه آب، کربن و نیتروژن نقش مهمی دارد. رنگ دریا نشان از سلامت آن دارد و رنگی که در سطح دریا دیده میشود، منعکسکننده چیزی است که در اعماق آن اتفاق میافتد.
فیتوپلانگتونها با عمل فتوسنتز سبب تغییر رنگ آب دریا میشوند و رنگ دریاها را بیشتر به سبز، قرمز و قهوهای میکشانند و گاهی هم بهدلیل تغییر آبوهوایی و میزان مواد و ذرات موجود در آب، سبب تغییر کل آب و میزان اکسیژنرسانی به آن و درنتیجه تغییر رنگ میشوند. کف دریا نیز همانند خشکی دارای پستی و بلندی بوده و عمق آن به 15 هزار متر میرسد، آب دریا اغلب شور است و سهچهارم سطح زمین را دربرمیگیرد.
8- نقش دریاها در اقتصاد کشورها بهویژه ایران چگونه است؟
از منابع آبی برای رشد اقتصاد، بهبود وضعیت معیشت و ایجاد اشتغال بهرهگیری میشود. حجم اقتصاد دریا در جهان بیش از هزار میلیارد دلار است و درصد این رقم برای کشور ما در حدود یک درصد بوده با احتساب فعالیتهای نفتی و گازی، به دو تا 7/2 درصد میرسد.
ایران با برخورداری از 190 هزار کیلومتر مربع گستره آبی و حدود پنج هزار و 800 کیلومتر نوار آبی، کشوری دریایی محسوب میشود و از شمال و جنوب به دریا دسترسی دارد، اما متأسفانه ازنظر بهرهبرداری از این نعمت الهی در رتبه آخر جهان است.
مناطق آزاد نیز قابلیت ارائه الگوهای اقتصاد دریامحور را دارند که باید در نظام برنامهریزی کشور بهطور تخصصی و راهبردی کلیه مناطق آزاد و سواحل دریایی بهصورت راهبردی مورد توجه قرار گیرند.
9- صادرات آبزیان و صنعت شیلات چقدر در اقتصاد کشور مؤثر است؟
صنعت شیلات و صنایع تبدیلی آبزیان را با تکمیل زنجیره فرآوری، بستهبندی ماهی، بازاریابی و فرهنگسازی جهت مصرف آبزیان، باید یک ضرورت برای توسعه این صنعت دانست؛ مصرف آبزیان بهویژه ماهی برای تغذیه سالم و داشتن جامعه پویا و توانمند مفید است. سرانه مصرف ماهی در کشور ما 10 کیلوگرم بوده، درحالی که در دنیا 20 تا 25 کیلوگرم اعلام میشود. ایران جزء پنج کشور تولید ماهی قزلآلا در دنیا است، ازاینرو میطلبد سرمایهگذاری متناسب با تولید در صنایع تبدیلی کشور انجام پذیرد. بیش از 144 واحد کنسروسازی در ایران وجود دارد که میزان مواد اولیه آن 240 هزار تُن در سال است و همچنین واردات ماهیان تجاری و صنعتی کشور بهترتیب 14 و 40 هزار تومان اعلام میشود. کشاورزی و شیلات دو بخش پُراهمیت در اقتصاد کشور هستند و سرمایهگذاری در این بخشها منجر به بهبود وضعیت اشتغال و رفاه مردم خواهد شد.