تابناک سیستان و بلوچستان : معضل کودکان خیابانی و کودکان کار یکی از اصلی ترین مسائل و مشکلات پیش روی جامعه امروز بخصوص دراستان سیستان و بلوچستان می باشد , در همین راستا مقاله علمی طراحی دوره ی آموزشی کودکان کار و اجتماع ، نوشته سرکار خانم فریبا سردار شهرکی جهت ارائه برخی از راهکارها جهت مقابله با این موضوع تقدیم می گردد.
مقدمه
کودکان کارکودکانی هستند که دنیای معصومانه کودکی را رها کرده و به دنیایی قدم نهادهاند که بسیار بیرحم وخشونتآمیز است. کودکان خیابانی با عقدههای روانی بزرگ میشوند، در حاشیه همین خیابانها تبعیض را درک میکنند و با بـیتوجهیها، کدورتها، بیتفاوتیها و حقارتها بزرگ میشوند. آنها کینهای را نسبت به جامعه در درون خود جمع میکنند که شاید سالها بعد از زبانشان شنیده شود.
کار اجباری برای کودکان و به کارگیری آنها در زمانی که جسم و روان آنها در حال رشد است، آسیبهای جدی را به بار خواهد آورد و آثار آن برای همیشه گریبان آنها را خواهد گرفت. این پدیده یکی از معضلات فراگیر در سراسر جهان بهخصوص کشورهای در حال توسعه است. بر پایه آمارهای سازمان بینالمللی کار، در سال 2005، 246میلیون کودک کار میکردهاند و از این تعداد، 73 میلیون نفر کمتر از 10 سال سن داشتهاند.
پدیده کودکان کار و خیابانی یکی از معضلات گریبانگیر اکثر شهرهای بزرگ در جهان معاصر است. گسترش این پدیده به حدی است که جوامع توسعهیافته و در حال توسعه را به یک اندازه به خود مشغول کرده است. این پدیده یکی از آسیبهایی است که به صورت جدی جامعه ما را تهدید میکند. دلایل مختلفی همچون توزیع نابرابر بودجههای فرهنگی و عمرانی بین شهرهای بزرگ و کوچک و نیز شهر و روستا، اختلاف روزافزون شکاف طبقاتی، وابستگی شدید دولتمردان به نفت و عدم توجه به کارگاهها و صنایع تولیدی وابسته در روستاها و شهرهای کوچک و بیکاری سبب شده است روستاها خالی از سکنه شوند، به گونهای که خانوادههای بـسـیاری هر روزه در آرزوی دستیابی به زندگی بهتر به شهرهای بزرگ مهاجرت کرده و در حاشیه این شهرها ساکن میشوند. به جهت پیدا نشدن فرصتهای شغلی مناسب و افـزایش هزینهها، به اجبار بخش زیادی از بار تأمین درآمد برعهده کودک خانواده میافتد و او با رانده شدن از چرخه آموزش و پرورش رسمی و ورود زودهنگام به بازار کار، در معرض تهدیدها و آسیبهای جدی هم قرار میگیرد. از دلایلی که موجب شده امکان دستیابی به آمار دقیق کودکان فراهم نباشد، زندگی پنهانی، جابهجایی و متغیر بودن تعداد آنان در زمانهای مختلف است. بـدرفـتـاری والدیـن یـا پـدر و مـادرخـوانده، مهاجرتهای دستهجمعی، عدم انطباق روستاییان با شهر، افزایش هزینهها، کمبود فرصتهای شغلی و وجود اختلافات خانوادگی از جمله عواملی است که در رشد پدیده کودکان خیابانی میتواند تأثیرگذار باشد. البته محور سیاستهای اتخاذ شده در این زمینه به سمت بازگرداندن کودکان به چرخه محیطی زندگی خانوادگی اسـت، در حـالـی کـه اکـثـر ایـن کودکان آموزشهای بزهکارانه را فراگرفته یا سرپرست مناسبی برای حمایت و انتقال به خانواده ندارند.
سلامت فرد، پایه و بنیان سلامت جامعه است و سلامت افراد جامعه از شاخصهای مهم توسعه به حساب میآید. با در نظر گرفتن این نکته که سلامت کودکان یکی از اولویتهای اصلی در همه کشورها میباشد و امروزه سلامت اجتماعی از مسائل مهم و مطرح در پرداختن به موضوع سلامت است. یکی از محورهای ارزیابی سلامت اجتماعی جوامع مختلف، سلامت اجتماعی افراد آن جامعه بهویژه کودکان آن جامعه است. سلامت اجتماعی نقش مهمی در تضمین پویایی و کارآمدی کودکان هر جامعه دارد. از آنجایی که رشد و شکوفایی هر جامعهای درگرو وجود افراد آگاه، کارآمد و خلاق است، شکی نیست که سلامت جسمی و روانی آیندهسازان جامعه، نقش پر رنگی در این مسیر ایفا میکند. وجود آسیبها و مشکلات اجتماعی در هر جامعهای، کودکان را بیشتر از گروههای دیگر در معرض خطر قرار میدهد و به رشد و سلامت اجتماعی آنها آسیب میرساند. تعداد زیادی از کودکان کار به خانوادههایی تعلق دارند که به نحوی از نابسامانیهای اجتماعی و روانی رنج میبرند و به علت اختلالات خلقی نیازمند دریافت خدمات تخصصی روانشناسی هستند.
سلامت اجتماعی عبارت است از ارزیابی و شناخت فرد از چگونگی عملکردش در اجتماع و کیفیت روابطش با افراد دیگر، نزدیکان و گروههای اجتماعی که عضو آنها هست و بدون در نظر گرفتن معیارهای اجتماعی و محیطی نمیتوان عملکرد شخص و سلامت او را ارزیابی کرد.
بر اساس مطالعات انجام شده به نقل از مرادی و همکاران(1394)، کودکان کار بهویژه کودکان کار خیابانی از سلامت جسمی، روانی و اجتماعی کمتری نسبت به سایر کودکان برخوردار هستند و میزان بالایی از مشکلات عاطفی، رفتاری و تکلمی در میان این کودکان گزارش شده است. به طور مثال 85%-35% آنها دارای مشکلات عاطفی و رفتاری از قبیل اعتماد به نفس پایین، افسردگی و ارتباطات اجتماعی ضعیف هستند.
گام اول: تحلیل یادگیرنده:
کـودکـان خـیـابـانـی کودکانی هستند که بیشترین ساعات زندگی و گاه تمام آن را در کوچه و خیابان میگذرانند و بهرغم داشتن خانه وخانواده، ناخواسته کانون خانواده و مدرسه را ترک کرده و در محیط ناامنی چون خیابان زندگی پرمخاطرهای را سپری میکنند. درحقیقت آنها تاوان سختی را که به سبب معضلات اجـتـمـاعـی گـریـبـانگـیـر خـانـوادههـایـشـان شـده است، مـیپـردازند. این کودکان قربانی معضلات اجتماعی همچون فقر، اعتیاد و طلاق شدهاند. بـراسـاس آیـیـننـامـه اجرایی ساماندهی کودکان خیابانی مصوب هیئت وزیران، کودک خیابانی به فرد کمتر از 18 سالی اطلاق میشود که به صورت محدود یا نامحدود در خیابان به سرمیبرد. در ایران این پدیده طی دههای اخیر در اکثر کلان شهرها گسترش یافته و به عنوان یکی از آسیبهای اجتماعی، نه تنها بخش قابلتوجهای از کودکان و نوجوانان را که سرمایههای آینده جامعه هستند در معرض آسیبها قرار داده است، بلکه خانواده و جامعه را هم با زیانهای جبرانناپذیری مواجه ساخته است.
طبق نتابج پژوهش مرادی و همکاران(1394)، با هدف بررسی سلامت اجتماعی کودکان کار مراجعهکننده به مراکز مردم نهاد حمایت از حقوق کودکان تهران، سلامت اجتماعی کودکان کار با میانگین 86/10±44/54 در حد متوسط بود. کمترین و بیشترین امتیاز به ترتیب در حیطه مشارکت اجتماعی (46/3±67/8) و حیطه پذیرش اجتماعی (02/2±47/13) به دست آمد. بین سلامت اجتماعی با متغیرهای ملیت (001/0>p)، وضعیت تحصیلی (001/0>p) و درآمد (032/0=p) ارتباط معنیداری مشاهده گردید ولی با متغیرهای جنسیت (104/0=p)، وضعیت اسکان (208/0=p) و سن (230/0=p) ارتباط معنیداری مشاهده نشد.
این دوره آموزشی برای 20 نفر از کودکان کار دختر که سن آنها 15 سال می باشد، برگزار می گردد.
گام دوم: تعیین هدف های آموزشی:
هدف کلی: کودکان کار و اجتماع
هدف عینی: افزایش سلامت اجتماعی کودکان کار
این دوره آموزشی با هدف کودکان کار و اجتماع، بر اساس الگوی هینیچ[1] و همکاران طراحی شده است و انتظار مي رود که شرکت کنندگان پس از 17 ساعت دوره ی آموزشي، بتواند در موارد زیر(ملاک های سلامت اجتماعی) تغییرات مثبتی پیدا کند:
گام سوم: انتخاب رسانه ها، مواد و روش ها:
در این دوره آموزشی می توان از فیلم های آموزشی، بروشورها و نشریات آموزشی مرتبط استفاده می شود. امکاناتی شامل کلاسی با ظرفيت 20 نفر، ميز ، صندلي، وايت برد، ماژيک وايت بورد، پرده نمايش، ويدئو پروژکتور، کامپيوتر، فیلم های آموزشی، بروشورها، نشریات آموزشی، پرسشنامه بهزیستی اجتماعی Kyes (سلامت اجتماعی کودکان را در 5 بعد مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی، شکوفایی اجتماعی، پذیرش اجتماعی و انطباق اجتماعی بر اساس مدل نظری که Kyes از سلامت اجتماعی داشت، میسنجد.) و تامین هزینه مالی از اداره بهزیستی استان البرز، اساتید مجرب نیاز می باشد. روش تدریس پیشنهادی، ایفای نقش همراه با بحث گروهی است.
گام چهارم: به کارگیری رسانه ها:
قبل از شروع هر جلسه رسانه ها و مواد آموزشی مورد بررسی و بازبینی قرار می گیرند. همچنین قبل از شروع جلسات با تعدای از مخاطبین هماهنگی لازم جهت اجرای نمایش انجام می شود. در جلسه اول دوره پس از انجام معارفه و بیان اهداف و نحوه ی اجرای دوره ی آموزشی، پرسشنامه بهزیستی اجتماعی Kyes ، در بین مخاطبین توزیع و جمع آوری می شود. در پایان دوره مجداً پرسشنامه ها توزیع و جمع آوری می شود و نتایج آن توسط افراد متخصص علم آمار، استخراج می گردد.
گام پنجم: مشارکت یادگیرندگان:
در طول دوره از خود مخاطبین جهت انجام نمایش و انتقال تجارب خود استفاده می شود.
گام ششم: ارزشیابی و تجدید نظر:
رسانه ها، مواد و روش های اجرای دوره، در هر مرحله از اجرای دوره مورد بررسی و ارزشیابی قرار می گیرند و میزان سلامت اجتماعی با استفاده از پرسشنامه ، در مخاطبین مورد ارزشیابی قرار می گیرند.
برنامه زمان بندی اجرای دوره آموزشی
جلسه |
زمان |
اهداف |
1 |
یک ساعت |
معارفه، بیان اهداف، نحوه برگزاری دوره آموزشی و توزیع و جمع آوری پرسشنامه |
2 |
یک ساعت |
آموزش مهارت انسجام اجتماعی |
3 |
یک ساعت |
آموزش مهارت انسجام اجتماعی |
4 |
یک ساعت |
آموزش مهارت انسجام اجتماعی |
5 |
یک ساعت |
آموزش مهارت پذیرش اجتماعی |
6 |
یک ساعت |
آموزش مهارت پذیرش اجتماعی |
7 |
یک ساعت |
آموزش مهارت پذیرش اجتماعی |
8 |
یک ساعت |
آموزش مهارت مشارکت اجتماعی |
9 |
یک ساعت |
آموزش مهارت مشارکت اجتماعی |
10 |
یک ساعت |
آموزش مهارت مشارکت اجتماعی |
11 |
یک ساعت |
آموزش مهارت شکوفایی اجتماعی |
12 |
یک ساعت |
آموزش مهارت شکوفایی اجتماعی |
13 |
یک ساعت |
آموزش مهارت شکوفایی اجتماعی |
14 |
یک ساعت |
آموزش مهارت انطباق اجتماعی |
15 |
یک ساعت |
آموزش مهارت انطباق اجتماعی |
16 |
یک ساعت |
آموزش مهارت انطباق اجتماعی |
17 |
یک ساعت |
توزیع و جمع آوری پرسشنامه |
[1] -Heinich