با وجود تفاوت بسیار و بروز تحول در برنامه ششم، رابطه برنامه ششم با اهداف کلی و کمی توسعه پایدار، مشخص نیست. همچنین یک سیاست جامع و هدف کمی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و سازگاری که از دغدغه‌های طرفداران محیط‌زیست است، به چشم نمی‌خورد. سیاست‌های در نظر گرفته شده برای دستگاه دیپلماسی کشور بیشتر سیاسی و تا حدودی اقتصادی هستند و به نظر می‌رسد از ظرفیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای مقابله با چالش‌های گوناگون داخلی به‌ویژه محیط‌زیست غفلت شده است. این جمله‌ها، بخشی از محتوای کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» نوشته «جواد امین منصور» است که در یکی از سلسله نشست‌های فصل سخن که در روز چهارشنبه (۱۸مهرماه) در کتاب‌فروشی اردیبهشت جهاد دانشگاهی واحد اصفهان برگزار شد، مورد بررسی و گفت‌وگو قرار گرفت.
محمدرضا رهبری، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی واحد اصفهان در ابتدای این نشست، گفت: مسئله محیط‌زیست یکی از اولویت‌های جهاد دانشگاهی در یک سال اخیر فعالیت‌های آن بود. برنامه‌های ادبیات و محیط‌زیست با هدف برگزاری نشست‌های تخصصی و تولید محتوای کافی در این زمینه به منظور بهره‌برداری افراد به صورت ماهانه برگزار میشود.
او با اشاره به اینکه کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» محور جلسه امروز است، افزود: جمعیت پیام‌سبز نیز در این راستا با ما همکاری می‌کنند. «دکتر جواد امین منصور»، دکتری روابط بین‌الملل، مؤلف کتاب و مقالات متعددی هستند. ۳ دهه به عنوان دیپلمات در فضای بین‌المللی فعالیت کردند و بر توسعه پایدار متمرکز بوده‌اند. ابعاد بین‌المللی تالاب‌ها یکی از فعالیت‌های دیگر ایشان است.
در این نشست، جواد امین منصور، مؤلف کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» اظهار کرد: از انتشار «کتاب توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» حدود ۲ سال گذشته است. روش تحقیق این کتاب، روش کیفی با تحلیل روندها در چارچوب آينده‌پژوهی است. منابع کتاب، داخلی و انگلیسی هستند و بیشتر مطالب به تجربه خودم در زمینه توسعه پایدار، محیط‌زیست و انرژی برمی‌گردد. ما باید با محیط بین‌المللی و اولویت‌های آن آشنا باشیم و توسعه در سطح جهان امر مهمی است.
محیط‌زیست، پایه و اساس توسعه پایدار
او با اشاره به اینکه مفهوم توسعه پایدار ۳ رکن در جامعه بین‌المللی دارد، اضافه کرد: این ارکان شامل توسعه اقتصادی، اجتماعی و رعایت ملاحظات زیست‌محیطی است. باید توجه داشت این ۳ رکن سطح برابری دارند و هیچ یک بر دیگری برتری ندارد. توسعه همه جا وجود دارد اما باید کنترل شده، هدفمند و دارای شرایط لازم باشد.
این دیپلمات سابق کشورمان در خصوص بخش اول کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی» گفت: در ابتدای کتاب موضوع پژوهش را باز کردم. کتاب در کل دو بخش اصلی دارد. ابتدا به شناخت تحولات جهان در محیط‌زیست، توسعه پایدار و اجلاس‌های مهم در این زمینه پرداختم و در درگاه دوم، به واژه‌ها، تحول در مورد مفاهیم، رهیافت‌ها، نظریه‌ها، فرایندهای تصمیم‌گیری سیاسی در زمینه توسعه پایدار، هنجار سازی و مدیریت محیط‌زیست جهان و شیوه هنجار سازی و تحول آن توضیحاتی داده‌ام.
امین منصور ادامه داد: در بخش بعدی به این پرسش پاسخ داده‌ام که «در چند دهه گذشته که تحولاتی در عرصه بین‌المللی در حوزه زیست‌محیطی رخ داده است، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در رابطه با این موضوع چگونه بوده است؟» البته بیشتر ابعاد سیاست خارجی در این کتاب مطرح است اما در این بخش به جغرافیای سیاسی، منابع طبیعی، چالش‌های محیط‌زیستی ایران، گزارش‌هایی که به سازمان‌های بین‌المللی ارائه کردیم و گزارش‌های سازمان‌ها از ایران پرداخته و در آخر هم با ارائه پیشنهاد‌هایی در پاسخ به سؤال «چه باید کرد؟» نتیجه‌گیری کرده‌ام.
او یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما را، آلودگی‌های صنعتی دانست و افزود: بعد از انقلاب صنعتی توسعه تشدید یافت. در نتیجه این توسعه به صورت تصاعدی، پیامدهایی چون توسعه اقتصادی و اجتماعی، افزایش تولید و خدمات، افزایش رفاه، بهداشت، سلامتی، آموزش و سواد ، گسترش ارتباطات رسانه‌ای و گردشگری را شاهد بودیم. اما علی‌رغم این پیامد‌های مثبت، این توسعه‌ها بی‌رویه و در واقع بعد محیط‌زیستی در آن کمتر مطرح بود؛ به همین دلیل هم به آن توسعه ناپایدار می‌گوییم. گسترش گازهای گلخانه‌ای، خشک شدن تالاب‌ها، جنگل‌زدایی، بیابان‌زایی، کاهش جمعیت روستاها، تشدید گرد و غبار و غیره بخشی از آسیب‌هایی بود که در جهت توسعه صنعتی ایجاد شد.
این پژوهشگر و نویسنده روابط بین‌الملل تأکید کرد: مفاهیمی که در این کتاب به آنها پرداخته شده است شامل محیط‌زیست، توسعه، توسعه پایدار، اقتصاد سبز و زمامداری است. نظریه‌ها را در ۳ بخشِ (اصلی و امنیت محور و محیط‌زیستی) تقسیم بندی کرده‌ام. نظریه‌های اصلی شامل ۳ رویکردِ (واقع‌گرایی، لیبرالیسم، ارتباطی)، است و نظریه محیط‌زیستی نیز ابعادی چون (زیست محور، زیست‌بوم عمیق و زیست‌بوم غیر عمیق) دارد.
امین منصور، توسعه پایدار را مقوله‌ای پیچیده دانست و خاطرنشان کرد: هرکدام از مؤلفه‌های محیط‌زیست ابعاد پیچیده‌ای را شامل میشود. مسائل اجتماعی چون بهداشت و آموزش نیز پیچیده هستند. به همین دلیل در هر جامعه‌ای توسعه پایدار با یک اولویت خاص در آن کشور آغاز خواهد شد. برای مثال ممکن است با آلودگی و بهداشت شروع کنند. این رهیافت، در کتاب با عنوان رهیافت «درهم تنیدگی» ذکر شده است. رهیافت بعدی «توسعه پایدار» نام دارد و سومین رهیافت «زیست‌بومی» است و اکوسیستم را مهم‌تر از دیگر سیاست‌ها می‌داند و می‌گوید سایر سیاست‌ها باید زیرمجموعه زیست‌بوم باشند.
او افزود: ابتدا چالش‌ها و تخریب‌های محیط‌زیست و تخریب‌های جهانی ناشی از آلودگی‌های مختلف، شناسایی شد. اولین جلسه در سال ۱۹۷۲ و در سوئد کنفرانس محیط‌زیست انسانی ملل متحد با تبادل نظر کارشناسان برگزار شد سپس در کمسیونی خاص به ریاست خانم بروکلند، خلق واژه «توسعه پایدار» اتفاق افتاد.
این فعال روابط بین‌الملل با اشاره به نشست‌های مختلف بین‌المللی که در این کتاب بررسی شده است، گفت: اعلامیه ریو در سطح سران پس از فروپاشی شوروی صورت گرفت. نشست هزاره سران را در سال ۲۰۰۰ برگزار و اهداف توسعه هزاره را در ۸ قسمت هدف کلی تألیف کردند. از سال ۲۰۱۶ مذاکرات فشرده برای مدت ۳ سال انجام شد و ۱۷ هدف کلی و کمی تدوین کردند که در نیویورک تصویب شد و به آن دستور کار ۲۰۳۰ برای توسعه پایدار گفته میشود.
زنگ خطر تنش آبی در ایران
امین منصور با تأکید بر اینکه ما در ایران در سال ۲۰۴۰ با تنش آبی مواجه خواهیم شد و لازم است از الآن برای آن برنامه‌ریزی کنیم، بیان کرد: به طور متوسط ردپای بوم‌شناختی هر انسان بر روی زمین حدود ۴/۶۸ است. این در حالی است که رد پای هر شهروند آمریکایی ۲۶/۱۵ است. کمترین ردپا نیز مربوط به شهروندان هندی است و میانگین ردپای هر ایرانی نیز حدوداً برابر با میانگین جهانی است.
او با بیان اینکه در ارتباط با تالاب‌ها اولین کنفرانس جهانی در رامسر ایران برگزار شده و مقر آن در گراند سوئیس است، افزود: ۲۵ تالاب ایران نیز در رامسر سایت ثبت شده است. چندین هزار سایت رامسر در دنیا ثبت شده است که نام رامسر بر آنجا می‌درخشد. یکی از این تالاب‌ها گاوخونی است که خشک شده است.
این دغدغه‌مند محیط‌زیست ادامه داد: کنوانسیون‌های دیگری به نام تنوع زیستی، حقوق دریاها، تغییر آب و هوا، لایه محافظت ازن و ... وجود دارند که این کنوانسیون لایه محافظت ازن یکی از موفق‌ترین کنوانسیون‌هاست.
امین منصور افزود: جامعه بین‌المللی به جز اقیانوس‌ها تصمیمی برای اضافه کردن کنوانسیون‌ها ندارند و معتقدند که باید از این به بعد بر پایبند کردن دولت‌ها به اجرای کنوانسیون‌های نوشته شده تمرکز کنند زیرا به اندازه کافی هنجار سازی را انجام داده‌اند.
او در مورد تصمیم‌گیرندگان و فعالین محیط‌زیست در سطح بین‌المللی، تصریح کرد: دولت‌ها تقسیم‌بندی شدند و یارگیری دارند کشورهای درحال توسعه به چند دسته تقسیم می‌شوند. کشورهای کمتر توسعه یافته، کشورهای با درآمد متوسط، کشوهای جزیره‌ای کوچک در حال توسعه، کشورهای محصور در خشکی با توجه به منافع مشترکشان به یکدیگر پیوستند. ما جامعه مدنی فعال که دوشادوش دولت‌ها عمل می‌کنند را در جامعه بین‌المللی داریم. کنشگران خصوصی و شرکت‌های چندملیتی نیز در سیاست‌گذاری‌ها مؤثرند. هر چه کشورها یارگیری نکنند، صدای کمتری برای شنیده شدن خواهند داشت. تک‌روی قدرت مذاکره و تأثیرگذاری را کاهش می‌دهد.
عدم وجود استراتژی مشخص در حوزه توسعه پایدار
این نویسنده و پژوهشگر گفت: در درگاه دوم کتاب من اسناد بالادستی ایران را بررسی کردم و باید بگویم ما استراتژی توسعه پایدار نداریم. ما نمی‌دانیم در درازمدت چه برنامه‌ای داریم. سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ نیز افق را مشخص کرده است و استراتژی بر آن حاکم نیست. ما در کمربند خشکی قرار داریم. این کمربند، از مراکش شروع میشود و تا چین ادامه می‌یابد و این وضعیت اکولوژیکی ما را نشان می‌دهد. همه سیاست‌های ما باید متناسب با این وضعیت باشد.
امین منصور با بیان اینکه در بخش دوم کتاب به جغرافیای سیاسی ایران، منابع طبیعی آن، چالش‌های محیط‌زیست، بلایای طبیعی، خشک‌سالی، پناه‌جویان، جابه‌جایی جمعیت در داخل ایران قاچاق مواد مخدر ویژگی‌های فرهنگی ایران پرداخته شده است، تصریح کرد: شمال کشور تحت استرس شدید جمعیتی قرار گرفته است و جمعیت‌های عظیمی از سیستان و بلوچستان، یزد، اصفهان و خوزستان به طرف شهرهای شمالی حرکت کرده‌اند. پناه‌جویان افغانستانی و عراقی نیز که با تعدادی بین ۵ تا ۸ ميليون تخمین زده شده‌اند، مزید بر علت است.
او افزود: کشور ایران نیز همچون سایر کشورها بر اساس کنوانسیون‌ها باید گزارش دهد و این گزارش‌ها چند سالانه هستند. در این کتاب گزارش‌های ملی را به طور خلاصه ارائه کرده‌ام.
اقدامات ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی در حوزه محیط‌زیست
این متخصص روابط بین‌الملل که در ۳ بخشِ سیاست‌ها و اقدامات ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی پیشنهاد‌هایی مطرح کرده است، افزود: در بخش اقدامات ملی، راهبرد جامع توسعه پایدار در کشور باید تدوین و توسط نهادهای مربوطه تصویب شود. من در این کتاب توسعه پایدار را با ۳ رکن آن توضیح دادم اما تمرکز من محیط‌زیست بوده است اما لازم است بر ابعاد بین‌المللی توسعه اجتماعی و فرهنگی نیز پژوهشی داشته باشیم. باید توجه داشت که ادامه وضع موجود به ضرر ماست. آلودگی‌های ما هر روز بیشتر و بیشتر میشود و معضلات پرمخاطره‌ای با ادامه روند امروز در انتظار ماست. ما باید از نظریات بین‌المللی موجود استفاده کنیم و نظریاتی مطابق با شرایط خود را ارائه دهیم.
امین منصور ادامه داد: من پیشنهادات خود را در این کتاب در غالب سیاست‌ها و اقدامات ملی، بین‌المللی و منطقه‌ای ذکر کرده‌ام. ما اگر آب نداشته باشیم، گردشگری، کارخانه و سکونت نیز نخواهیم داشت. هشدارها مبنی بر این است که تا ۱۰ سال آينده با وجود شرایط فعلی اصفهان قابل اسکان نیست. نهادهای ما متفرق عمل می‌کنند و حتی داخل خود نهادها، سیاست‌ها یکسان نیستند. در منطقه نیز ما باید در زمینه محیط‌زیست با کشورهای دیگر هماهنگ باشیم. گزارش‌های ما به مجامع بین‌المللی تابع یک سیاست کلان یا راهبرد واحد نیست.
او با ارائه راهکاری در خصوص مسائل محیط‌زیستی در کشور، گفت: لازم است که ما راهبرد بوم‌شناختی عمیق داشته باشیم. سیاست‌گذاری اصلی ما باید بر پایه‌ی محیط‌زیست باشد. مناطق شرقی و جنوبی کشور ما در حال خالی شدن است و با این روند ما در مناطقی از کشور جمعیتی نخواهیم داشت. محیط‌زیست باید اولویت اصلی ما باشد ولی ازآنجایی‌که در عرصه سیاست خارجی نمی‌توانیم فوراً تغییر استراتژی دهیم لازم است برای مدت کوتاهی بوم‌شناختی کم‌عمق داشته باشیم و سپس راهبرد درازمدتی بوم‌شناسی عمیق را پیش بگیریم. سیاست‌گذاری ما متأسفانه اکنون نفتی است.
این فعال روابط بین‌الملل افزود: کشور اندونزی از هم‌اکنون پیش‌بینی کرده است که حدود ۳۰۰ جزیره‌اش در اثر تغییرات آب و هوایی، به زیر آب خواهد رفت. اندونزی عضو اوپک بود و این عضویت منجر به تولید نفت، افزایش گازهای گلخانه‌ای، بالا رفتن آب اقیانوس‌ها و درنتیجه زیر آب رفتن جزایر اندونزی می‌شد. به همین دلیل اندونزی حدود ۱۵ سال پیش از اوپک خارج شد اما ما هنوز سیاست نفتی داریم و عضو اوپک هستیم.