به گزارش تابناک تبریز، همزمان با بیست و هفتمین سالگرد فقدان علامه جعفرسلطان القرائی از نسخۀ خطی منحصر به فرد رسالۀ ابوعلی حاتمی از مجموعۀ کتب خطی ایشان پرده‌برداری شد.
مؤلف نسخۀ خطی یاد شده، ابوعلی محمد حاتمی‌بغدادی، متوفی به سال 388 هجری قمری؛ شاعر، کاتب، نقاد و لغوی بغدادی قرن چهارم هجری است. رساله حاتمیۀ پرده‌برداری شدۀ او در واقع مقابلۀ اشعار ابوالطیب متنبی و کلام حکمت‌آمیز حکیم ارسطو است.
در این رساله به وسیلۀ مؤلف حدود 120 بیت متنبی احمد بن الحسین مورد تنقید، وارسی و مقابله قرار گرفته است. ابوعلی محمد حاتمی بغدادی که علوم ادبی و لغت را نزد ابن دُرَید و ابوعمر فرا گرفته؛ رسالۀ فوق‌الذکر را با دقت بسیار تدوین و تألیف کرده است.
مرقع پرده‌برداری شدۀ حاضر که در نوع خود بی‌بدیل و بی‌نظیر است؛ در ده ورق و 19 صفحه در قطع 33.5×22.5 سانتی‌متر تکوین، ترتیب و تذهیب زیبا یافته است.
جلد آن در طی اعصار مرمت و مورد تغییر قرار گرفته است. کاتب نسخۀ خطی، مبارکشاه دمشقی سیوفی، خطاط چیره دست معروف قرن هشتم هجری و شهرۀ آفاق است. او شاگرد مبرز یاقوت المستعصمی (متوفّی به سال 698 هجری) است.
کاتب نسخۀ یاد شده به خط ثلث و رقاع جلی عالی و نسخ کتابت خوش، این نسخۀ خطی را با عنوان «رسالةُ ابی علیٍّ الحاتمی؛ ممّا یوافقُ الفاظَ ارُسطاطالیسُ من شعر ابی الطیّبِ احمد بن الحسینِ رحمةُ اللّهِ علیه» آغاز کرده و با عبارت « کُملت آخرُ الرسالةِ الحاتمیّةِ بحمد اللّهِ تعالی و حسنِ توفیقه؛ کتبهُ المستغفرُ من ذنبهِ و المفتقرُ الی‌رحمةِ ربّهِ مبارکشاهُ الدمشقیُّ السیوفیُّ فی سنةِ اربعین و سبعمِائةٍ بمصرِ المحروسةِ حامداً لِلّهِ تعالی علی نعمهِ و مُصلّیاً علی نبیّهِ محمّدٍ و آلهِ و مُسلّماً – سنه 740 » به اتمام می‌رساند.
متنبّی ابوالطیّب احمد بن‌الحسین الجعفی الکوفی، شاعر معروف عرب (ولادت: کوفه 303 – مقتول: بیابان سماوه 354 هجری قمری) در محلۀ کندة کوفه تولّد یافت و در بازگشت از ایران به بغداد کشته شد. او سیف‌الدولۀ دیلمی را مدح گفت. سپس او را هجو کرد. پس از آن مدح عضدالدولۀ دیلمی کرد. او متکبر، شجاع، سرکش و در جنگ‌ها نترس بود. بهترین شعرهایش در حکمت و فلسفۀ حیات و وصف میادین جنگ به روش عالی، قوی و محکم است. او دیوان مکمل شعری دارد که آن را گروهی از بزرگان ادباء مثل ابن جنی، ابوالعلاء معری، واحدی، عکبری و شیخ ابراهیم یازجی شرح کرده‌اند.
ابوالطیّب متنبی درخدمت عضدالدولۀ دیلمی بسربرده و قصاید غرّا در مدح وی سروده است. گویند هنگام بازگشت از ایران، نزدیک کوفه کسانی از قبیلۀ «اسد» بدو حمله کردند و همینکه مغلوب شد، آهنگ فرار کرد. غلامش بانگ برآورد: نگذارید بگویند در جنگ فرار کرد، تو کسی هستی که این بیت را گفته‌ای:
فالخیل و اللیل و البیداء تعرفنی
والحرب و الضرب و القرطاس و القلم
متنبی با شنیدن شعر به میدان نبرد برگشت و مرگ را استقبال کرد.
نسخۀ خطی بی‌بدیل پرده‌برداری شده از نفایس کتابخانۀ استاد علامه جعفر سلطان القرّائی است. پرده‌برداری از این اثر یکتا و بی‌نظیر در بیست و هفتمین سالگرد فقدان سلطان نسخه شناسی قرن اتفاق افتاد.
27 دی ماه یادآور خاموشی شمع حیات بزرگ‌ترین نسخه‌شناس قرن علامه جعفر سلطان القرّائی است. آن که سنوات عمر خود را صرف خدمت به علم، هنر، تاریخ، فرهنگ و ادب این آب و خاک نمود.
یکصد و هفتاد و نه عنوان نسخه خطی منحصر به فرد و نفیس خویش را به کتابخانه مجلس اهدا کرد؛ که هر یک در نوع خود بی‌مانند و بی‌نظیرند. تنها توصیف یاد شده در مورد نسخۀ خطی رسالۀ ابوعلی محمّد حاتمی بغدادی، خود نمایانگر غنای معنوی کتابخانۀ اوست.
27 دی 67 شمع حیات او در کتابخانه شخصی خانه‌اش، در جوار کتبی که عمری با او انیس بودند به تاریکی گرائید. خانه‌ای که پدر، جد و برادارن عالم ،فقیه و فاضلش در آن پا به عرصه وجود نهاده و در آن نشو و نما یافته‌اند؛ به خانه «سلطان‌القرایی» شهرت یافته و تاریخ علم، فرهنگ، فقه و ادب دویست سالۀ تبریز را در سینه خود دارد.
این خانه با وجود آن که به همت والای اداره میراث فرهنگی آذربایجان شرقی در خرداد 1386 به شماره 19204 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و در اسفند ماه 1387 به تملک آن اداره در آمده است؛ اما امروز با گذشت بیست و هفت سال از وفات علامه جعفر سلطان‌القرایی هنوز متعلقات آن تملیک نشده و تعمیراتش نیز پایان نیافته است.
امید است با آزادسازی محوطه و متعلقات یاد شده و با اتمام تعمیرات به شکل آبرومند، خانه سلطان‌القرایی به عنوان تاریخ مکتوم دویست ساله تبریز در به روی ارباب علم و فرهنگ و ادب بگشاید.
تنقیب، مقابله، تلفیق و وارثه‌های حکمت عتیقی یونانی با ادب و هنر اسلامی از قرن 7 پیش از میلاد مسیح تا صده چهارم هجری قمری
علامه جعفرسلطان‌القرایی در این خانه، در حدود سال 1322 قمری در خانواده علم، فقه و ادب تولد یافت. وی قرآن، مقدمات و قرائت بعضی متون فارسی و عربی را نزد پدر و برادر بزرگ‌تر خود، آیت‌الله العظمی حاج میرزا جواد آقا آموخت و از تدریس استادان مکاتب و مدرسان مدارس داخلی و خارجی بهره گرفت.
در مجالس درس و بحث حاجی میرزا ابوالحسن آقا انگجی، آقاسید احمد خلخالی، حاج میرزاعلی‌اصغر آقاملک و آقامیرزا رضی زنوزی به تلمذ نشست. رسـم‌الخط و خوشنویسی را از حاجی میرزا محمدحسین مکتب‌دار از شاگردان نامدار سیدحسین خوشنویس باشی و میرزا عبدالرسول منشی محکمه جد مادریشان یاد گرفت. لیکن اطلاعات ادبی و تاریخی و هنری وسیع و دقیق او ازطریق مطالعه مستمر و دقت درکتب خطی و نشست و برخاست باادبـا، شعرا، فضـلا و بزرگان به دست آمد.
شیخ عبدالرحیم بن شیخ ابی‌القاسم تبریزی
جد ایشان، شیخ عبدالرحیم بن شیخ ابی‌القاسم تبریزی ملقب به سلطان القرا به سال 1255 هجری قمری در تبریز متولد شد. وی از مشاهیر دوران و اعاظم علمای زمان خود بود.
این عالم بزرگ که بخش عمده زندگانی و عمر پرثمرخود را در خانه یاد شده سپری کرد، درحوزه علمیه تبریز تدریس علم تجوید و قرائت قرآن و صرف و نحو عربی را عهده‌دار بوده، در علم قرائت نظرصائب داشت از این رو به سلطان‌القرا ملقب گشته و این لقب دراولاد و احفاد او باقی و ساری شد.
ایشان زمانی در نجف اشرف و شامات و مصر در محضر علمای شیعه بودند و زمانی دیگر در داغستان در جوار شیخ شامل داغستانی برای شرکت در مجاهدت‌های ایشان حاضر شدند و فتوای جهاد علیه روسیه تزاری را صادر کردند.
شیخ عبدالرحیم مرد علم، عمل، مبارزه و جهاد بود. وی در 19 رمضان سال 1336 چشم ازجهان فروبست و درصفة‌الصفا درکوه سرخاب تبریز که در زمان قدیم مصلای آن شهر بوده مدفون شد.
از وی آثار مکتوب ذی قیمتی باقی مانده است که الدرالمنثور، حاشیه برمقدمه منظومه جزری ورساله‌های دیگردرتجوید را می‌توان نام برد.
شیخ ابوالقاسم سلطان القرایی
بعد از ایشان این خانه مسکن شیخ ابوالقاسم سلطان القرایی گشت. شیخ ابوالقاسم از اکابر علمای آذربایجان بود و بعد از وفات پدر، مرجع علم تجوید و قرائت قرآن و صرف ونحو عربی و مورد احترام عموم طبقات تبریز بود.
از جمله آثار وی، تصحیح کلام‌الله مجید است که به سال 1336 هجری قمری در تبریز چاپ شده است. وی در دوم صفر 1368 وفات یافت و در گورستان محله شتربان تبریز مدفون شد.
علامه جعفر سلطان القرائی
علامه جعفر سلطان القرائی دومین فرزند شیخ ابوالقاسم در خانه مذکور که بعدها نیز محل سکونت وی گشت، از سیده خانمی از سلاله میرزا یوسف صدرالاشراف از بنی‌اعمام میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی و از شجره سادات حســـینی، متولد شد.
علامه جعفرسلطان‌القرایی عالم عامل، محقق و هنرمندی ذوالفنون بود. در علم تاریخ، رجال و انساب استاد مسلم، درکتاب شناسی، خط شناسی و سبک شناسی بی‌بدیل، خوشنویسی هنرمند، نقاشی چیره دست و توانا بودند.
وی مخصوصا در شناخت نسخه‌های خطی و تشخیص اسناد و اوراق هنری و تاریخی از متبحران کم مانند روزگار بود، اما تواضع بیش ازحد او اجازه نمی‌داد تا چنان که شایسته اوست حرفی به میان آید و یا در جراید نوشته شود چرا که هر وقت از او خواسته می‌شد ترجمه حالشان در مجـله یا جریده‌ای چاپ شود، متواضعانه می‌گفت «شرح حال مثال من در دفتر فراموشی بهتر است».
استاد سـلطان‌القرایی در اواسط عمر خویش با دختر دوم حــاج مـیـرزا عـلـی خـان سرکارات که از اعیان رجـال زمان خود و صـاحب مکارم اخـلاق و محـامـد اوصــاف بود ازدواج کرد و از او دو فرزند به دنیا آمد.
به توصیه و اصرار دوستان اقدام به تصحیح، تعلیق و تحشیه روضات‌الجنان، تالیف حافظ حسین کربلایی تبریزی معروف به ابن‌الکربلایی کرد. کتاب در دو جلد با حوصله و دقت کافی و علم و بینش وافی در عرض 10 سال تلاش و کوشش استاد جعفر سلطان‌القرایی به دوستداران دانش و معرفت و دلسوختگان عشق و محبت به یادگار ماند.
علامه جعفرسلطان‌القرایی در مقدمه جلد اول روضات، کتاب را چنین معرفی می‌کند: «کتاب حاضر که نام صحیح وکامل آن روضات‌الجِنان و جنات‌الجَنان است روی مقدمه و هشت روضه و خاتمه وضع شده با تفصیلی که در دیباچه کتاب مذکور است. ثبت متون مکاتیب بعضی از علما، مشایخ و نقل اجازات و خرق آنها همچنین بیان سنن، آداب مذهبی، اخلاقی و وصف قسمتی از عمارات، ابنیه، زوایا، جوامع و معابد تبریز و ذکر مجملی از تاریخ خلفا، سلاطین، امرا و ترجمه جمعی کثیر از بزرگان، مشایخ، زهاد، علما، قرا، شعرا، وزرا، صدور، ملوک، خوشنویسان، ارباب هنر و تعیین قبور ومدفن آنها با استطراد بسیاری از نوادر حکایات و طرف قصص که مرجع و مآب پاره‌ای از آنها درایهً و روایه به خود مولف است؛ از محاسن این کتاب است.»
برای تصحیح چنین کتابی استاد سلطان‌القرایی 10 سال از ابتدای صبح تا انتهای شب به طور طاقت‌فرسا زحمت کشیده و عمر صرف کرده است و بالاخره نتیجه مطلوب حاصل گشت.
علاوه بر کتاب مذکور، بیش از صدها مقاله تحقیقی در مجلات علمی و ادبی از جمله مجلات یغما، مهر، یادگار و ... از ایشان چاپ شده است و کتاب «المحافل» از آثار دیگر استاد است. مشتاقان در آرزوی طبع و نشر کتاب «المحافل» و چاپ مجدد روضات‌الجِنان هستند.
وی آزاد زیست چرا که مرد آزاده‌ای بود و به هنرآزاد اندیشی آراسته و جهانی بود بنشسته در گوشه‌ای، اعتنا به تقبیح و تحسین دیگران نکرد. محفلش گرم و مجلسش فیض بخش علامه دهخدا، دکتر معین، حاج آقا بزرگ تهرانی و علامه قزوینی و دیگر صاحب نظران بود.
استاد علامه جعفر سلطان القرائی تعداد 179 عنوان نسخه خطی بسیار ارزشمند از نفایس مجموعه خودشان را به کتابخانه مجلس شورا اهدا کرده‌اند. در میان مجموعه‌ای که از طرف ایشان به کتابخانه مجلس اهدا گردیده، کتاب‌های منحصر به فرد و بسیار نفیسی وجود دارد. یکی از نمونه‌های عالی این نسخ، مجموعه «اسئله و اجوبه» رشیدالدین فضل‌الله همدانی است که خود شرحی مفصل در معرفی آن نوشته و در مجله «مهر» سال 1331 به چاپ رسیده است.
فهرست کتب بی‌بدیل و نفیس اهدائی ایشان در مجلدات مختلف بر حسب موضوع آنها، از سوی انتشارات کتابخانه مجلس به طبع رسیده و منتشر شده است. لیکن بنابه دستور ریاست محترم کتابخانه مجلس، تهیه فهرستی از کتب خطی اهدائیشان در یک مجلد در حال تدوین و انتشار است.
مجلس بزرگداشت استاد علامه جعفر سلطان القرائی
در ششم اردیبهشت ماه سال 1389 هجری شمسی از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، مجلس بزرگداشتی به یاد استاد علامه جعفر سلطان القرائی ترتیب داده شد و در آن از خدمات ایشان به تاریخ، فرهنگ، علم و ادب این سرزمین تجلیل به عمل آمد و جهت یاد بود، ترجمه احوال و آثارشان در یک مجلد تدوین و انتشار یافت.
همزمان در کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجلس نکوداشتی به پاس تشخیص دقیق کتب خطی آن کتابخانه از ایشان به عمل آمد. کتابخانه‌ای که به احترام این خدمت بزرگ در قبال کتب خطی آن، هنوز اتاق کارش را به یادبود نگه داشته است. در این کتابخانه بیش از 17 هزار جلد نسخه خطی به زبان فارسی وجود دارد.
استاد علامه جعفر سلطان‌القرایی به شامگاه روز سه‌شنبه 27 دیماه 1367 برابر با 9 جمادی‌الثانی سال 1409 چشم از جهان فرو بست و وادی رحمت تبریز پیکر نسخه‌شناسی بی‌بدیل، محقق و علامه‌ای بزرگ را در دل خود جای داد.
نگارنده: محمدامین سلطان القرّائی