47 سال پیش در شهریور ماه 1342 شمسی، بهره برداری از شبکه آبیاری با عنوان "دز" در حالی آغاز شد که پیش از آن کشاورزان منطقه شمال خوزستان با مشقات فراوان آب را با استفاده از انهار سنتی از رودخانه های دز، کرخه، بالا رود، شاوور، عجیروب و لوره برداشت می کردند.
به دلیل عدم امکان آبیاری مناسب اراضی کشاورزی، میزان برداشت محصول در مزارع آبی و دیم بسیار کم بود و علیرغم تلاش شبانه روزی کشاورزان، رونق چندانی در این صنعت حیاتی به چشم نمی خورد.
انهار سنتی پیوسته نیاز به تعمیر و مرمت سالانه داشته و این کار در زمانی که جریان آب رودخانه کاهش می یافت انجام می گرفت. کشاورزان برای افزایش سطح آب و هدایت به درون انهار در بستر رودخانه از سدهای چوبی (سله ای) که متشکل از سبد بافته شده از چوب و سرشاخه درختان بود استفاده می کردند.سبدها را از دیواره دهانه آبگیر یا سراب نهر به سمت بالا دست یا خلاف جهت حرکت آب در رودخانه امتداد می دادند و درون سبدها سنگ می چیدند.این سدهای موقت انحرافی هر ساله بر اثر سیلاب ، تخریب و مجدداً در فصل کم آبی یا سال بعد احیا می شدند.مقدار آب انهار سنتی و قنات ها به خاطر عوامل متعدد نیاز کشاورزان را برطرف ننموده ، بدین سبب نزاع هایی بر سر تقسیم آب بین زارعان و یا مالکان به وجود می آمد .
کانال های قدیمی انتقال آب قبل از احداث شبکه مدرن دز با نیروی کارگر حفر و سالانه لایروبی می شد. این انهار دارای عمق زیاد با بدنه های خاکریزی مرتفع بوده که عرض بعضی از آنها به 20 متر یا بیشتر می رسید. در بعضی از مواقع سال شکست کانال و یا نفوذ آب به درون زهکش های طبیعی و نیز پایین افتادن سطح آب در مقطع آبگیر کانال به خصوص فصل تابستان تعدادی از روستاها از وجود آب بی بهره می ماندند و کشاورزان ناگزیر به روستاهای مجاور که به آب دسترسی داشتند مهاجرت می کردند.
به طور خلاصه می توان مشکلات ناشی از عدم احداث شبکه را به شرح ذیل برشمرد:
1- عدم دقت در زمان کاشت
2- بذر پاشی نامنظم (دستی)
3- ناکافی بودن کشت وآمادگی خاک
4- فقدان مواد آلی در خاک و نایاب بودن کودهای شیمیایی
5- عدم علاقه کشاورزان به فعالیت بیشتر به دلیل فقدان مالکیت در اراضی
6- فقدان مالکیت مدون در بسیاری از اراضی و بحث و تردید بین دولت و مالکین
7- کمبود سرمایه گذاری برای پیشرفت امور کشاورزی
8- فقدان برنامه های آموزشی ، ترویجی ، خدماتی در امر کشاورزی
9- توزیع نامناسب و غیر عادلانه آب و فقدان حقوق آب ،منجر به کشمکش و حتی نزاع بر سر آب
10- عدم اطلاع از روش های صحیح آبیاری و نقص شبکه توزیع آب به طوریکه در عملکرد محصول دیم و آبی تفاوت فاحشی وجود نداشت.
11- هرز رفتن آب و پایین بودن راندمان آبیاری
در سال 1336 شمسی مطالعات وسیعی در زمینه های آب و خاک، تولید محصولات زراعی ، وضعیت اقتصادی و اجتماعی روستاها و نیز صنایع مرتبط با کشاورزی همچون احداث کارخانجات نیشکر ، کارخانه قند و دیگر صنایع غیر مرتبط مانند پتروشیمی و گاز در محدوده خوزستان انجام شد که در این میان پروژه چند منظوره دز از اهمیتی ویژه برخوردار بود.این پروژه که شامل ساختمان سد مخزنی دز وشبکه آزمایشی بنام DPIP در ابعاد کانالها ،زهکشها ،جاده های دسترسی در اراضی 22هزار هکتار از منطقه شرق دز بود ، از سال 1337شروع و در سال 1342 به اتمام رسید و جالب است که در گذشته در محدوده طرح آزمایشی دز که اکنون در مرکز دز بزرگ است 57 روستا با جمعیتی حدود 11585 نفر وجود داشته است .البته در کل محدوده شبکه آبیاری دز بالغ بر 228000 نفر زندگی می کردند که 72000 نفر در 197 روستا و 5 شهرک و 156000 نفر نیز در شهرهای دزفول، شوش و اندیمشک سکونت داشتند.
در همان زمان پروژه های دیگری نیز از جمله نیشکر هفت تپه ،احداث نیروگاه دز و مرکز تحقیقات کشاورزی به اجرا درآمد که هر کدام در جای خود از اهمیت بسیاری برخوردار است.
پس از بهره برداری و بررسی نتایج اجرای طرح آزمایشی ، مطالعه و طراحی بقیه اراضی آبخور رودخانه دز به مساحت خالص72000 هکتار توسط مهندسین مشاور عمران شروع و مجموع طرح طی دوازده قرارداد ساختمانی و تاسیساتی از سال 1346 به ترتیب به مرحله اجرا درآمد.
هم اکنون این شبکه بزرگ با دارا بودن دو سد تنظیمی و انحرافی و 740 کیلومتر کانال و ابنیه و تاسیسات دیگر با آبیاری قریب به 125 هزار هکتار از اراضی زراعی شهرهای دزفول ، اندیمشک و شوش قریب به 47 سال است که نقشی بی بدیل و اساسی در شکوفایی کشاورزی منطقه شمال خوزستان ایفا می کند و حدود 18 هزار کشاورز و چهار شرکت کشت و صنعت هفت تپه ، کارون ، شهید رجایی و شهید بهشتی ، رونق اقتصاد خود را مرهون سرمایه گذاری عظیم این شبکه گرانسنگ می دانند.
با یک بررسی اجمالی می توان مشاهده کرد که پس از احداث شبکه آبیاری دز، با تسطیح اراضی و به کار گیری روش های مهندسی آبیاری ،مصرف آب محصولات زراعی به صورت قابل ملاحظه ای کاهش یافته است . به نحویکه هم اکنون در محدوده شبکه دز قریب به 50 نوع کشت مختلف در فصول تابستان و زمستان به بار می نشیند که از این میان می توان به 40 هزار هکتار گندم آبی ،20 هزار هکتار ذرت دانه ای ، 15 هزار هکتار نیشکر در شرکت های هفت تپه و کارون ، 4 هزار هکتار باغات و مرکبات ، دهها هکتار سبزیجات و انواع گل و صدها هکتار صیفی جات که به صورت روباز و یا گلخانه ای کشت می شوند اشاره کرد.
تأثیر شگرف شبکه بر اقتصاد منطقه علاوه بر اشتغال مستقیم در بخش کشاورزی موجب رونق مشاغلی چون ساخت جعبه های حمل محصولات ، سورتینگ میوه ، تهیه لوازم یدکی و تعمیر ماشین آلات کشاورزی ، مؤسسات حمل و نقل و … شده است.
به علاوه برداشت آب در هر زمان و برای هر نوع کشت تضمین شده است و عملکرد محصول در هکتار افزایش چشمگیری یافته است که به عنوان یک مثال گویا و در یک بررسی علمی در قیاس عملکرد محصول گندم در هر هکتار در سالهای 1338 (سال های مطالعات اولیه شبکه) با سال 1380 ، حدود 5/6 برابر افزایش عملکرد در هکتار را شاهد هستیم. دیگر آنکه در تابستان تنها حدود 23 درصد از اراضی شبکه کشت می شد در حالیکه با احداث شبکه این امکان فراهم شده است که از تمام ظرفیت بالقوه کشاورزی منطقه به منظور کشت انواع محصولات کشاورزی استفاده شود.
شایان ذکر است تا سال 1370 شبکه آبیاری دز در قالب امور آبیاری دز و وابسته به سازمان آب و برق خوزستان اداره می شد . اما به دنبال سیاست های جدید دولت جمهوری اسلامی ایران و تشکیل شرکت های جدید ، مدیریت شبکه به شرکت بهره برداری از شبکه های آبیاری شمال خوزستان واگذار شد و عملاً از سال 1372، این شرکت با هدف بهبود ساختار نیروی انسانی و اقتصادی نمودن فعالیتهای شبکه آبیاری دز کار خود را آغاز کرده و هم اکنون به عنوان زیر مجموعه شرکت مادر تخصصی مدیریت منابع آب ایران و وابسته به سازمان آب و برق خوزستان به فعالیت خود ادامه می دهد.
مردم و مسئولان بیش از آنکه در اندیشه کمبودها باشند باید به حفظ داشته ها بپردازند. ساخت دوباره شبکه ای به این وسعت و امکانات به گواهی صاحب نظران هزینه های گزاف و سالها زمان می برد. امری که در وضعیت فعلی چندان آسان به نظر نمی رسد. اما آیا نگهداری از این شبکه نیز به همان اندازه مشکل و هزینه بر است؟
امروز که نگهداری از این شبکه منحصر به فرد و ضرورت اجرای پروژه های اساسی بیش از هر زمان دیگری احساس می شود، پیش بینی بودجه های بازسازی و نوسازی برای آینده این شبکه کهن اما پویا، ضامن استمرار حیات اقتصادی شمال خوزستان است.
منبع: تابناک
